ЧIалан девлет квадар тийин…

2017-йисан эхирда Махачкъаладин “Мавел” чапханадай лезги халкьдин тарихда сифте яз 27500 гаф авай, абур урус чIалаз элкъуьрнавай “Гафарган” акъатайла (ихьтин “Гафарган” Дагъустандин мад са халкьдихъни гьеле авач) гзаф инсанриз рикIивай шад хьана. Заз садбуру, гъил кьуна, садбуру мукьвал-яргъал шегьеррайни хуьрерай зенгер авуна, тебрикна, чпин фикирар лагьана. Абурун арада хайи чIа­лал рикI алай гьуьрметлу инсанар – алимар, зарияр, муаллимар, дух­ту­рар, мухбирар, къуллугъчияр, юристар (А.Абдулгьалимов, Н.Абдулгьамидов, А.Агьмедпашаев, А.Ашурагъаев, В.Бабаев, М.Бабаев, М.Желилов, А.Зербалиев, А.Мегьамедагъаев, Ш.Мирзоев, С.Османова, М.Пирсаидов, А.Саидов, Р.Тагьирбегов, Ш.Шабатов, Д.Шерифалиев, А.Эсетов ва мсб.) ава.

Филологиядин илимрин кандидат, ДГУ-дин доцент Н.Абдулмуталибова вичин фикирар “Лезги газетдин” чинрилай (2018-йисан 3-6-нумраяр) лагьана, хейлин хъсан текли­фарни ганва, меслятарни къалурнава.

Жуван баянар гудалди, заз кьвед­-пуд месэла ачухариз  кIанза­ва. Сад лагьайди (и кар за жуван кIва­лахдин сифте гафунани, адан тIварцIени, “гафарган” лагьана, къейднава), чапдай акъуднавайди чIалан илимдин рекьелди вири терефар фикирда кьунвай словарь туш. Я орфоэпиядин, я орфографиядин, я баянар гунин, я маса жуьредин. Гафарин кIватIал-гафарган я. Кьвед лагьайди, “Гафарганда” гьатнавай гафар, нугъат­риз пай тавуна, халкь рахазвайвал (уьмуьрда гьалтзавайвал) кхьенва, алфавитдин къайдада эцигнава ва урус чIалаз элкъуьрнава.

Пуд лагьайди, за, жув литературадин эсерар кхьизвай инсан-зари яз, халкьдин гафар, ибараяр, мисалар, махар, манияр кIватIиз 60-йисалай гзаф я. Са пай абурукай басмадай акъуднава. Амма…

Гъиле авай месэладихъ галаз алакъалу са дуьшуьш зи рикIелай алатзавач. 1988-йисуз рагьметлу Р.И.Гьайдарова “Лезги чIалан ор­фографиядин словардин” нубатдин издание басмадиз гьазурзавай. Ада тIалабуналди, за жуван папкада кIватI хьанвай цIийи гафар са вацра къайдадиз хкана, машинкадал эляна, 40 чарчел алаз, 1700 гаф муаллимдив вугана… Са йисалай “Орфо­графиядин словарь” акъатна. Адан сифте гафуна кхьенва: “И ктабда 200-далай гзаф цIийи гафар гьатнава, абурун чIехи пай писатель Гьаким Къурбана лагьайбур я”. Зай гьарай акъат­на: – Бес зи зегьметар гьиниз фена?!

Заз, гьелбетда, хъел атана. За библиотекадай Дагъустандин 6 чIалал акъатнавай “Орфографиядин словарар” къачуна, абур тупIа­лай авуна, лезги словардикай ма­къала кхьена, “Литературадин Да­гъустан” журналдиз (1989, № 6, 84-85-чинар) акъудна. Макъалада “Словардик” квай са жерге рехнеяр къалурна: халкьдин цIийи гафар тIимил кутун; са лазимвални авачиз урус гафар гзаф кутун; урус пьян гафуниз, лезги пиян рикIелай алудна, чка гун… Эхирдай къейднава: лезги “Словарда” 10 агъзур гаф (вири жуьреярни галаз) ава, табасаран “Словарда” – 12 агъзур. За хабар кьазва: “Яраб чи чIал гьа­кьван кесиб ятIа?!”

Зун чIалан алим туш. Зун зари я. Заз чIал жуван эсерар патал герекзава. Эхиримжи йисара зун чIа­лан илимдиз мукьва хьанва: М.Гьажиевакай, У.Мейлановадикай, А.Гуьлмегьамедовакай, Н.Сулеймановакай, Ф.Гъаниевадикай ма­къа­лаяр кхьена, абурун кIвалахриз рецензияр га­на, авторрикай-алимрикай куьруь ма­луматар “Лезги зарияр” – куьмекчи­ ктабдикни (2015) кутуна. Нетижада заз са кар ашкара хьана: чи халкьдихъ гзаф девлетлу чIал (чIа­лан къа­тар) ава, анжах ам кIватIна, къени­ майдандиз акъуднавач; чIалан девлет квахьзава. Алай вахтунда чи ви­ри жуьре словаррин бинеда М.Гьа­жи­ева алатай асирдин 40-йисара кIватIна­вай 4-5 агъзур дибдин гаф ава.

“КIелун-кхьин, ктаб-дафтар, илим кIвачерик вегьенвай “базардин” девирда чахъ чIалан алимарни  тIимил хьанва. Заз жуван архивда кIватI хьанвай гафар чапдай акъудун, несилрин гъиле тун (квахь тавунмаз) чарасуз кар яз акуна. Ингье, алим Н.Абдулмуталибовани, бязи маса  ксарини гьиссзавай зак “тади акатунин” себеб квехъ  галаз алакъалу ятIа.

Эхь, чи къенин аямдин шартIара тади акат тавуна жезвач. Гъиляй гзаф затIар акъатзава, квахьзава. ЧIалан хазинадин дерин къатар генани хаталувилик ква. За лагьайтIа, абур винидихъни къейднавайвал, цIуд йисара кIватIзавай: халкьдин сиверай, ктабрай, газетрай, маса  чешмейрай. Гьелбетда, гьеле вири кIватIизни хьанвач.

“Лезги газетдин” чинилай илимрин кандидат Н.Абдулмуталибован “Лезги-урус гафаргандикай” бязи фикирар” макъала акурла, зун, гьелбетда, шад хьана. “Гафаргандиз” алим инсанди къимет гун, адакай фикирар акьван гегьеншдиз лугьун тебрикдай кар я. Къиметлу, хийирлу теклифар, хъсан меслятар хейлин ганва. “Гафаргандин” зайиф чкаяр, хъувуна кIанзавай крар къалуруни ихьтин кIвалах майдандиз акъудунин (вични са касди) заланвиликай лугьузва. Умудлу я, чпин фикирар лугьудайбур мадни  жеда.

Амма заз кIелзавайбурун, иллаки цIийи “Гафаргандикай” менфят къачудай муаллимрин, алимрин, студентрин, чIалан хазинадал ашукь вирибурун фикир са кардал желб ийиз кIанзава, винидихъни къейднава: ам илимдин кIвалах-словарь туш, гафарин (литературный чIалан, нугъатрин, пешекарвилин  ва я илимдин хилерин гафар я лугьун тавуна) кIватIал я. Ам кIе­лу­­­нивни гьакI эгечIна кIанда.

Вичин макъалада Н.Абдулмуталибова къалурнавай жуьредин илимдин кIвалах, гьелбетда, инлай кьулухъ акъуддай словаррал пешекарри ийида. Зиди чи лезги гафар, абурун къатар, ибараяр квахь тавун, несилрин (гьелбетда, пешекарринни) гъиле амукьун патал къачунвай сифте кам я. Идалди, зи фикирдалди, я чIалан илимдиз, я словаррал кIвалахзавайбуруз, я чIалан эсерар кхьизвайбуруз, чIа­лаз вичизни зиян гузвач, ам хирде ийизвач. “Гафарганда” гьатнавайбур вири чи халкьди (хуьрера, районра, шегьерра, рахунра ва кхьинра) ишлемишзавай гафарин къатар я. Абурук чаз са акьван хас тушир ва я хсусан са ни ятIа туькIуьр­навай гафарни акатнава, фад квахьнавай гафарни майдандиз хканва…  Бязи гъалатIарни кумукьнава. Ибур вири “сафунай” яна, хъсан патахъ вири дегишвилер кухтуна, илимдал бинеламиш хьанвай, гьам таржумайрин, гьам орфографиядин ва орфоэпиядин, маса  жуьре словарарни гьазурун, чапдай акъудун, несилрив агакьарун чи вирибурун вилик квай чIехи везифа я. Им са йисан, са ин­сан­дин, я са ин­ститут­дин­ кIва­лахни туш. Къуватар садна­ кIанзава.

Заз къиметлу теклифар гайи, меслятар къалурай  вирибуруз за сагърай лугьузва.

Чими саламралди, квез гьуьрметзавай зари Гьаким Къурбан.
Лезги газет