Лезги чlалан лексикадин сергьятар гегьенш жезва

Зегьметда ва яшайишда чарасуз такьат тирвиляй дуьньядин гьар са чlал а чlалалди рахазвай жемиятдихъ галаз виликди физва. Гьавиляй инсаниятдин яшайишдин вири хилер вилик финин карда чlал рафтарвилерин, авсиятдин такьат хьиз гьамишан иштиракчи я. Чlал вилик фин, цlийи гафар арадиз атун – им гьар са аямдин тlалабун я. 
Лезги лексикани ленг тахьана, генгвилихъ физва, чlала цlийи гафар пайда жезва. И гьерекат гьи гьалда аватlа, гьикl виликди физватlа, гьадакай жуван са бязи веревирдер ийиз кlанзава.  Эдебиятдин чlал вилик финихъ галаз, гьелбетда, эдебият арадал гъизвай къелемдин устадрин кlвалахар гзафни-гзаф алакъалу я. Илимда, художественный эдебиятда ва руьгьдин медениятдин маса хилера и ва я маса миллетдихъ жезвай агалкьунар эвелни-эвел адан хайи чlалалди арадал къвезва. Гьавиляй гьар са халкьди вичин милли меденият артмишуналди, хайи чlалан сергьятар гегьеншарзава ва хуьзва. Эхиримжи вахтара сад-зурбуру чlал «чара» гафарикай михьунин гереквал аваз гьисабзава. Бязибуру, чи чlалаз маса чlаларай атанвай гафар михьунин гьерекатар къад йис инлай виликни хьайиди я ва гьелени и месэла важиблу яз ама, лугьуз, дамахдивди къейдзава. Амма къад йисан вахтунда арадал атай, гъиз хьайи нетижайриз фикир гузвач. Арадал атай тайин нетижаяр малум туш: гьамиша хьиз къенин йикъалдини чна маса чlаларин гафар ишлемишзава. Абур акъудунин игьтияж авач. 

Чlала жезвай дегишвилер асул гьисабдай вахтунин тlалабунрихъ, тlебиивилерихъ галаз алакъалу я. Кьилдин ксаривай жемиятдин сиве гьатнавай гафар акъудиз хьун намумкин кар я. Филологиядин илимрин доктор Ф.А.Гъаниева дериндай гьахълу я: «И гаф чиди туш, ам акъудна кlанда лугьуз, ихтилатар ийизвайбур чеб чlалан гъавурда авачир, чlалан илимдивай яргъа тир ксар я. Кlвал кулуналди шиткидайвал чlал михьи ийиз жедайди туш». 
Инкар ийиз тежедай делил ам я хьи, гафарин ибар (состав) жемиятдин уьмуьрдин жуьреба-жуьре хилерихъ, артмиш жезвай инсанрин къанажагъдихъ галаз сих алакъада ава. Гьавиляй уьмуьрдин цlийи-цlийи тlалабунриз жаваб гуналди, инсаниятдин яшайишда жезвай дегишвилерихъ галаз кам-камуна аваз гафарин ибар цlийи ва адан сергьятар къвез-къвез гегьенш хьун тlебии гьерекат я. 
И жигьетдай тlвар-ван авай шаир ва чlалан пешекар Майрудин Бабаханован зендни нуфузлу я: «Халкьдин чlал чан алай организм я. Ада гьар са девирда вичиз герек гафар къачузва, виже амачирла, гадарзава». 
И гьерекат-процесс чи эдебиятдин чlала гьи дережада аваз физватlа ва арадал атанвай гьалар-нетижаяр гьихьтинбур ятlа чирун патал чун гзафни-гзаф делиллу мисалрал акъвазун чарасуз я. 
Къейдна кlанда хьи, чlалан къанунрив кьун тийизвай жуьреда къундарма гафар туькlуьрзавайбурни авачиз туш. Амма ахьтинбурукай ва абуру арадал гъизвай «гафарикай» макъалада ихтилатун зи макьсад туш. Чи эдебиятдин мезрейра къелем гваз зегьмет къачузвай бажарагъдин сагьибрин бязи эсерра гъвечlи сиягьат авурдалай кьулухъ зун са фикирдал атана хьи, кар чиз, устадвилелди лексика девлетлу ийизвай устадар чахъ авачиз туш. Зи фикирдалди, и кардив абур гьакl лексика девлетлу ийида лагьана цlийи гафар арадиз гъунин фикир аваз ваъ, эсер теснифдайла гереквал, игьтияж арадал атун себеб яз цlийи-цlийи гафар жагъуруниз ва я туькlуьруниз мажбур жезва. 
Нетижада цlийи гафар арадал гъидай формант уьлчмедин куьмекдалди арадал гъизвай гафар эдебиятдин чlала пайда жезва. Яни, жуван фикир кхьена ва я лагьана ачухарун патал бязи дуьшуьшра урус гафарикай ва я абуруз са шумуд гафуналди ганвай лезги баяндикай къерех хьунин мураддалди, чlалан сагьибар, къелемдин устадар дуьм-дуьз таржумадив кьазвай са гаф хкягъунал, жагъурунал ва эхирдайни туькlуьрунал алахъзава.

Чlалаз гзафни-гзаф бегьер гузвай суффиксар: 
«чи», «ган», «хана», «вал», «дар», «лу»

Лезги эдебиятдин алемдай тестикь жезвайвал, аффиксрин къайдада арадал къвезвай гафарин кlватlалда гзафни-гзаф словообразованидин суффиксальный къайдадин роль башкъа я. Эдебиятдин эсеррай кlелчийрал халкьдин рахунрани кхьинра гегьеншдиз иштирак тийизвай, гьелелиг лексикадин пассивный паюник акатзавай цlийи гафар (гафарин кlватlал) гзаф дуьшуьш жезва. 
Сифте нубатда анжах «чи» суффиксдин куьмекдалди арадал гъанвай са бязи цlийи гафариз (мисаларни, чешмеярни галаз) фикир гун: теснифчи – «Гъезел – тlал я, тlал я къати, теснифчидин бедендин…». (Зульфикъар Къафланов, «Гьикьван вахт я, вун гуьзетиз…»); тракторчи – «Кьвед лагьай приз са тракторчиди къачуна». (Расим Гьажи, «Гелер»); улакьчи - «- Лап хъсан, - бейкефни тахьана разивал къалурна шоферди, - квез маса улакьчи жагъура». (Нариман Ибрагьимов, «Я эвел, я эхир»); чуьнгуьрчи - «Эверна хуьре авай чуьнгуьрчидизни, лагь-лугьунар, суьгьбетар бул жеда межлисда». (Мирземет Салманов, «Фалфараш»); ягьанатчи – «Гьалтнавач вал ягьанатчи, инсан терс, Жаваб це тlу зи минетдиз, дуьадиз». (Абдуселим Исмаилов, «Сонет»); макьамчи – «Абумуьслуьма са затlни хьанвачирди хьиз, макьамчийриз эмир авунай». (Седакъет Керимова, «Итимдин ихтилат»); хъивегьчи – «Вун хьтин хъивегьчи гъуьл заз герек авач лагьана». (Нариман Ибрагьимов, «Гьа ихьтин итим?!»); савдачи, базарчи - «Фад-фад таниш базарчийрихъ галаз чар-затl туькlуьрна, абурун гъилни ягъламишна, савдачияр чпин алвердив эгечlна». (Агьед Агъаев, «Лезгияр»); сегьнечи - «Лап хъсан шаирарни писателар, литературадин критикар, театрдин сегьнечияр авайди чир хьана». (Мердали Жалилов, «Къванер кlватl хъийидай вахт»); рехнечи - «Ятlа, ви чlаларни вижевайбур я, - рехнечи рази хьана». (Гьаким Къурбан, «Дили дуьньядин чирагъ»); икрамчи – «Фена кьавал вичин кьетlен Икрамчидин гуьгьуьл кьаз, Агъмишун яз ялгъуз елкен, Авазрикай са гьуьл кьаз». (Арбен Къардаш, «Чlагъанчи»); бизнесчи - «Чи обществода «юкьван класс», «юкьван» ва «гъвечlи» бизнесчияр лугьудай гафарни гзаф ван жезва». (Мердали Жалилов, «ЛГ»); суалчи - «- Акl ятlа хъсан я. Мубаракрай! Рекьеллай вилер тух хьурай! – рази хьанай суалчияр». (Арбен Къардаш, «Нехирбанни лекь»); маарифчи – «V асирда машгьур эрмени шаир ва маарифчи Месроп Машточа пуд халкьдиз (алпанвийриз, гуржийриз ва эрменийриз) алфавитар туькlуьрна». (Азиз Мирзебегов, «Алпан гьукуматдин девирдин лезги эдебият»); памбагчи - «Вичин шаирралди, музыкантралди ва памбагчийралди гьамиша машгьур тир». (ЛГ, 2015, №30).
Лезги чlалан рахунрин, кхьинрин стилра «ган» суффикс квай хейлин гафар ишлемишзава: гафарган, хемирган, крчарган, рапарган… И уьлчмейрихъ авай умумивилер адакай ибарат я хьи, абур вири гзафвилин кьадарда авай маса существительнийрин дибдик суффикс акал хьана арадал атанва ва и гафар затlариз тlвар язавай умуми существительнийрин жергедик акатзава. 
Чlала гьатнавай, амма чпикай вирида гьелелиг гегьеншдиз менфят къачун тийизвай «ган» суффиксдин куьмекдалди туькlуьрнавайбурук чlаварган, руьхъверган, базарган… хьтин гафар акатзава: чlаварган – «Севзихана лезги чlаваргандин гатфарин варцар гьисабзава». (Гьаким Къурбан, «Дили дуьньядин чирагъ»); чlаварган – «Лезгийрин сезонрин чlаварганда «Гатун яр» (мара вацран 7-21) лугьудай чlав ава». (Фейруз Беделахтул, «Гъуцарикай»); руьхъверган - «Сарара экъуьрзавай кьал руьхъвергандиз гадарна». (Зияудин Эфендиев, «Дуствилин тар»); базарган - «Базарганризни абур аквадай вилер амач». (Мердали Жалилов, «Чlехи кlанивили, дуствили чун хуьда!»). 
Инал чlаварган гафунин жигьетдай са махсус къейд авун чарасуз я. Вичикай менфят къачунвай кьве мисалдай аквазвайвал, са рахунни алачиз, и гаф чи чlала календарь гафунин таржума яз гьатнава. Вучиз ятlани, 2011-йисуз туькlуьрна, чапдай акъуднавай лезги эдебиятдин чlаваргандиз «Лезги литературадин йикъарган» тlвар ганва. Гьа са вахтунда чаз Седакъет Керимовадин къелемдикай хкатнавай «Квахьай йикъарган» романни малум я. Романда йикъарган гаф дневник гафунин лезги таржума я. Гьавиляй чна гележегда чlаварган гафунихъ галаз йикъарган какадарна виже къведач. 
Шаиррини писателри чlала фадлай авай гафарихъ суффиксар акал хъувуна цlийи гафар туькlуьрунин ва абур эсерра ишлемишунин кьилин себеб, зи фикирдалди, герек тир уьлчме лезги чlала авачиз хьунихъ ва урус уьлчме ишлемишиз кlан тахьунихъ галаз алакъалу я. Гьавиляй писатель Межид Гьажиева кочегарка ваъ, къазанхана кхьена: «Ам нафтlадин мяденрикай сана къазанханадин кочегар я». (Къияс Межидов, «Кьашкьа духтур»). Шаир Фикрет Хидирова таможня ваъ, лезги чlалан гафарганрани малум тушир цlийи гаф - часпархана - ишлемишнава: «Агакьна зун часпарханадив дигедин». (Фикрет Хидиров, «Кьудар»). 
Эдебиятдай, публицистикадай къачузвай делилрай, цитатайрай аквазвайвал, яратмишзавай ксари чlала авай гафарикай (дибрикай) азаддаказ жуьреба-жуьре суффиксар акална цlийи гафар туькlуьрзава. Виридалайни важиблуди ва керчекди а кар я хьи, ахьтин гафар гьар са фагьумлу кlелчи патал «кьил хадай» къундарма гафариз элкъвезвач. Гьа ихьтин гьерекатри, шак алачиз, чи лексика вилик тухузва, гегьеншарзава. 
Цlийи гафар арадал атунин карда винидихъ къалурнавайбурулай гъейри «вал» суффиксдихъни вичин таъсир ава. И формантдин куьмекдалди туькlуьр хьайи существительнияр тир цlийи гафарикай ихьтин уьлчмеяр къалуриз жеда: биликсузвал – «Партияди биликсузвал терг авунин важиблу месэла эцигнава». (Мурсал Алпан, «Лацу накьвар»); гъайравал - «Самуран рикlиз хабарсуз гьахьай гъайравили и кар вичин туьнтвилелди кlевирна». (Жамиля Гьасанова, «Къифледикай хкатай къирят»). Биликсузвал – безграмотность; гъайравал – ревность. 
Къейдун герек я хьи, винидихъ къейднавай «вал» суффиксди лезги чlала формантдин еринда неинки существительнияр, гьакl бязи наречиярни арадал гъизва. 
Цlийи гафар арадал гъунин карда «дар» суффиксдихъни кьетlен метлеб ава: камалдар - «Эверна, акъудна камалдар кlваляй, ачухна адаз кардин тегьер». (Майрудин Бабаханов, «Векьеларвидин кьин»); кlвалахдар – «Амма къедалди илимдин гъвечlи кlвалахдар яз ама а кесиб». (Седакъет Керимова, «Атlугъайбур»). Чlала цlийибурукай тир аямдар (современник), чапдар (издатель) хьтин гафарни чал кьериз-цlаруз гьалтзава. 
Цlийивилин «муьгьуьр» алай гафар халкьдин арада гегьеншдиз чкlанвачирбур тирвиляй абур лексикадин пассивный кlватlалдик акатзава. 
Анжах «лу» суффиксдин куьмекдалди арадал гъизвай гафар гзафни-гзаф прилагательнияр ятlани, муькуьбурун («чи», «ган», «вал», «дар», «хана») куьмекдалди гзафни-гзаф существительнияр тир цlийи гафар арадал гъизва. 
Къейд: «лу» акал хьанвай бязи дагълу, къубалу, римлу… хьтин гафар существительнийрин жергедик акатзава. 
Эхиримжи вахтара иллаки кхьинрин стилра гегьеншдиз менфят къачузвай итиж (интерес) гафунихъ «лу» акал хъувуна, цlийидакай маса цlийи гаф (прилагательное) арадал хквезва: «Пара итижлу ихтилатарни чидай адаз». (Мирземет Салманов, «Нефс»). 

Гафар арадал гъидай формант: «бей» префикс

Гьакъикъи делилрайни мисалрай аквазвайвал, кlелзавайбуруз мана-метлеб регьятдиз чир жезвай гафар лезги чlала авай гафарин куьмекдалди туькlуьрнавай цlийи гафар я. Шаксуз, гафар арадиз атунин ва гъунин карда и къайда кутугайди ва бегьерлуди жезва. Ихьтин гафар баянламиш хъувунин гереквал амукьзавач. 
Кьилди «бей» префиксдин куьмекдалди арадал гъизвай цlийи гафарни чи эдебиятда кьериз-цlаруз гьалтзава: бейсавад - «Коммунизма гьич рас жедач уьлкведа. Амукьайтlан сад кьван бейсавад, вахар». (Хуьруьг Тагьир, «Дишегьли вахариз»); бейгьуьрмет – «Вири нарагьат, куфунсуз, беябур, бейгьуьрмет авунва». (Къияс Межидов, «Кьашкьа духтур»); бейадалат – «Ни авуртlан ихьтин дуван, им бейадалат хьана хьи». (Стlал Сулейман, «Мегер мусурмандин къайда…»).

Са бязи неологизмяр

Чпин къурулушдин, туькlуьр хьунин жигьетдай чи чlала неологизмяр жуьреба-жуьребур ава. Садбур чпин къурулушдай гьар са кlелзавайдаз регьятдиз мана-метлеб чир тежезвай неологизмяр я. 
Цlийи гафарикай ихтилат кватайла, эвелни-эвел чи фикирдиз тlвар-ван авай шаир Азиз Алеман эдебиятдин алемда дуьшуьш жезвай самбар неологизмяр къвезва: шабагь (награда), ерим (развитие), къуянаб (оазис), элван (эхо), зургъа (триумф), шишбар (пирамида) ва масабур. Суалар пайда жезва: гьикl кьабулзава халкьди ихьтин уьлчмеяр? Яратмишзавай ксари ишлемишзавани абур? 
Гзаф неологизмяр ишлемишнавай чешмеяр чаз малум туштlани, туькlуьрайда ишлемишунилай гъейри, са бязибурукай маса авторрини эдебиятдин эсерра, макъалайра менфят къачузва: элван – «Эхь, имни, дагълара хьиз, кlевиз рахай ван цла акьуна, элкъвена хтун я, - тестикьарна муаллимди. – Адаз элван лагьайтlа жеда». (Гьаким Къурбан, «Дили дуьньядин чирагъ»); шабагь – «Гуьлмурад Игит хьиз телеф хьана, ам Гьукуматдин шабагьдиз къалурнава». (Гьажи Къазиев, ЛГ, 2015, №29); ерим – «Нур хъчириз, гьар са жасад еримриз, Акъудзавай дуьнья мичIи мерездай». (Азиз Алем, «Къулан цlай»); шабагь – «ХьаначтIани шабагьар Хурудал хьиз аскеррин». (Азиз Алем, «Итимвиликай баллада»).
Эгер зун гъалатl туштlа, винидихъ чна къейднавай итиж, итижлу гафарни шаир А.Алема туькlуьрнавайбур я. Гьа и макъалада за ишлемишнавай ибар (состав) гафни шаирди гъанва чи чlалаз. Азиз Алема арадал гъанвай гафарикай, эдебиятдиз талукь терминрикай шаир ва эдебиятчи Мегьамед Ибрагьимовани вичин яратмишунра гегьеншдиз менфят къачузва. 
И ва я маса писателди, шаирди туькlуьрзавай неологизмяр вири чlала гьатун мумкинни туш. Мисал яз, вичин вахтунда Алибег Фатахова «Зарбачи Гьасан» эсерда ишлемишай гьисабдар (бухгалтер) гаф кхьинрин, рахунрин стилра «машгьур» хьанач: «Колхоздин кьил Али-Буба, Гьисабдар бей Жаферан хва». (Алибег Фатахов, «Зарбачи Гьасан»). 
Амма ихьтин гафарикай менфят къачуни хийирдилай гъейри зарар тагудайдан чун чlалахъ я. Чпихъ игьтияж аваз хьуниз килигна, бязи гафар чlала фад гьатзава, са бязибурни – геж. Чlала эсиллагь гьат тийидай, са касдилай гъейри мад садазни гележегда герек къвен тийидай гафарни жеда. 
Чlала са затlуниз тlвар язавай гаф аваз хьайитlа, артухан (кьвед лагьай) гаф туькlуьр хъувунин чарасузвал бажагьат арадал къвезва. Мисал яз лугьун хьи, шаир А.Алеман шиирда чал бених гаф дуьшуьш жезва: «И дуьньяда гьар са касди Эцигзава вичиз бених». (Азиз Алем, «Халкьдин бених»). Эсердин кlаник гафуниз таржумани ганва: бених – памятник. Чахъ лезги гафарганрани гьатнавай тимтал гаф ава. И гаф памятник (скульптура) гафунин лезги таржума яз филологиядин илимрин доктор, шаир Ф.Нагъиева туькlуьрайди я. Адакай яратмишзавай ксари гегьеншдиз менфят къачузва: «Адан къавал эцигнавай зурба тимталди – кьуд балк1ан квай файтунди – жегьил михьиз тажубарна…». (Гьаким Къурбан, «Зуьгьре гъед»); «Ваз чидани, и чи шегьерда я Шарвилидин, я Гьажи Давутан тимталар авачирди? (Фейруз Беделахтул, «Са миллион доллар жагъай лезгидикай кьиса»). 
Эхиримжи вахтара дуьшуьш жезвай тамашият (драматургия), синихат (сатира) гафарни чlала цlийибур я. «Гьикаятчи я – хци я къелем, Тамашиятда халкьна са алем». (Арбен Къардаш, «Асеф Мегьманан тариф»); 
«Ш.-Э.Мурадов синихат чlалариз, яни сатирадиз, фикир гайи шаирни я». (Гьажи Гашаров, «Шагь-Эмир Мурадов»).

Дуьз рехъ кьунва

Садазни сир туш хьи, чlалан гафарин ибарда цlийибурни куьгьнебур, «жуванбурни» «чарабур» авай хьиз, умуми халкьдин ва тайин чкадин гафарни ава. Вири халкьди рафтарвалзавай такьатдин еринда вижесуз ятlани, эдебиятдин алемдиз акъатай са тайин тир чкадин сергьятра малум тир бязи диалектизмярни гегьенш къатариз чкlизва. Чи эдебиятдай ашкара жезвайвал, зарийри нугъатдин гафарикай анжах эдебиятдин чlала гьа уьлчмеяр эвез ийиз жедай мумкинвилерикай магьрум тир чlавуз менфят къачузва. 
Инанмишвилелди къейд ийиз жеда хьи, чи зарийри алазни-алачиз кьилдин чкайриз талукь нугъатдин ва къундарма гафаралди эдебиятдин чlалак гьашемар кутунин рехъ кьунвач. Ишлемишзавай нугъатдин гафар абуру чка чиз ишлемишзава. Санлай къачурла, кирамар (авторар) чlалав мукъаятдаказ эгечlзава, эсерра чlалан «инкъилаб» тваз алахъзавач. Акси дуьшуьшда, нугъатдин ва гьакl фикирдиз атана туькlуьрзавай къундарма гафарин артухан булвили кlелзавайдаз гъавурда акьунин жигьетдай манийвал гуда. Малум тирвал, эдебиятдин чlала эвелни-эвел эдебиятдин, илимдин, мектебдин игьтияжриз къуллугъзава.
Авунвай веревирдерин гьакъиндай умумиламишна хълагьиз жеда хьи, чи чlалаз къвезвай ва хайи чlалалди яратмишзавайбурун дестеди туькlуьрзавай гафарин кьадар анжах и макъалада къалурнавайбурал сергьятламиш хьанвач. Чlалаз цlийи гафар атунин (гъунин) гьерекат гьеле давам жезва. Лезги лексикологияда чпикай кьилди рахунин важиблувал авай месэлаяр мадни ава.

Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ