Рикlел часпар эциг жедач

...РикIел часпар эциг жедач.
...Хкведайла -тухвай затIар
Квахьна лугьуз, унач суза;
КвадарнатIан лезги пекер,
Лезгидин руьгь квадарнач за.

Аял чIавара зун гьар гатуз Къаратубадай жуван хайи Хуьлуьхърин хуьруьз имидал кьил чIугваз хъфидай. Са сеферда зун мадни хуьруьз-Гьемзе имидин (адан лезги поэзиядал рикI алай ва гакIни вич са шаир тир) патав хъфена. Рагьмет хьайи имидиз са сандух авай ва а сандух сиви-сивди улубрив ацIанвай. Зазни улуб кIелун пара кандай. Са юкъуз и сандухдай заз Азербайжан чIалал кхьенвай, “Дуймакъ уьчуьн яранмышам”, тIвар алай шииррин улуб гьатда. Улубдин автор Келентер Келентерли тир. За и улуб са нефесдив кIелна. КIелайла за кьатIана хьи, и шиирар кхьей кас чибурукай-лезгивал галайбурукай сад я. За имидивай хабар къуна:

-Я ими, и Келентер Келентерли вуж кас я? Ам завай хьайитIа, чи патарин инсан я. Вучиз лагьайтIа, ада и шиирра чи дагъларикай, чи тIебиатдикай, лезгивиликай пара рахазва.

Имиди заз икI жаваб ганай:

-Дуьз кьатIанва на, ам лезги я, СтIуррин хуьряй я, амма шиирар Азербайжан чIалал хъсан кхьизва ада. Ама ада вичин шиирра вич лезги тирди кичIе тахьана ачухдаказ чирзава. Са малуматни за ваз гун хьи, Келентерли лезги чIалан ва Азербайжанда авай лезгийрин проблемрин патакай къазават авунвай викIегь дагъви лезги шаиррикай я.

Гьа икI зун цIусад йиса авай чIавуз Келентер Келентерлидин шииррихъ галаз мукьувай таниш хьана... 2012 лагьай йисуз Асеф Мегьманан юбилейда и шаирди зи хъуьчIуькай къуна (антрактда)заз лезги шаиррикай, поэзиядикай, литературадикай ширин рахунар авуна. Кьил жив хьиз лацу шаир Келентерли мукьувай акуна лугьуз зун къе шад ва бахтавар я. ЧIехи дагъви лезги шаир регьметдиз фейила зазни салам атана; зун ам кучудиз Кузунизни фена...

1933 лагьай йисан ибне(март) вацран 20-даз -Яран суварин юкъуз дуьнядиз атанвай шаир Келентер Келентерлидин 80 йисан юбилей ибнедин (мартинин) 20-даз тамам жезва. Вич са тIмил чIав я чи арада амачиз, амма ада Азербайжан ва лезги чIаларалди кхьей шиирар, поэмаяр кьве халкьдиз-Азербайжан ва лезги халкьдиз мирес туна фенва. Келентерлиди вичин уьмуьр асул касди хьиз-асул лезгиди хьиз ва асул инсаниятвал хвей шаирди хьиз кьилиз акъудна. Ам бязи шаирар хьиз пуларихъ, везифайрихъ галтугнач. Ада шиирдиз, поэзиядиз къуллугъна. Лезгияр амакьван Келентерлини амукьда. Ада авур викIегьвилер, адан фагьумар, адан лезгивал, касвал шумуд йисар алатайтIани, лезги руьгь авай ва лезгивал хуьзвайбурун рикIерай акъатдач. Ам чаз са викIегьвилин чешне яз амукьда...

...Ингье, къе зун шаирдин 2009-йисуз лезги чIалалди чапдай акъатнавай “Къизил хьтин итимар”, тIвар алай шииррин улуб вилик эцигна дерин хиялриз фенва. Яран сувариз дуьнядиз атанвай шаирдин къаматдикай, адан шииррикай заз са кьве гаф лугьуз канзава. Зун Келентерлидин лезги чIалал кхьенвай шииррив агатзава:

Етимвили кьурла яха,

Виш азабдик акатна зун.

Кьилел бармак,тандал чухва

Дагъдин хуьряй акъатна зун.

Аял чIаварилай шаирдиз чIехи тIалар акуна; етим хьана куьчейра гьатай шаирдин кьилел пара харар къвана. Амма хъсан инсанарни авачиз туш и дуьняда; етимдиз фу гудай, адав кIелиз гудай ва хъсан рехъни къалурдай инсанарни шаирдал вичин уьмуьрда пара дуьшуьш хьана.

Ада шаирвилин рехъ хикягъна... Келентерли ахьтин шаир я хьи, ада шиир кьарай, машгъулат яз гьисабнач. Ам гафуниз къимет гуз алакьдай, гафунив гьуьрметдивди эгечIдай сеняткар тир. Ада шиир, кьил цава къуна жив алай Шагьдагъдин къакъан, гъил агакь тийизвай кукIушдиз ухшар авуна:

Жив алай кьил къуна цава,

Шагьдагъдихъ са кукIуш ава;

Ам яргъалай килигайла,

Мукьув гвай хьиз акваз жеда.

Йифиз-юкъуз рехъ фида вун,

КукIуш вавай яргъаз жеда.

Шиирни гьа кукIуш хьиз я,-

РикI кIармашдай са шиирдив

Садран рикIин кьил агакьдач;

Шумуд кукIуш рикIе хьайтIан,

Рекьидалди рекъе хьайтIан,

А кукIушдив гъил агакьдач.

Шаир ксудайлани гаф рикIе аваз ксузва, ада шиирдин цIарара гьатзавай гьар са гаф дериндай фикирзава, кьечIезва ва чкадал къведалди адан рикI секин жезвач; шумуд гафалаг, шумуд улуб кIелиз, азият чIугваз рикI секинардай гафунихъ гелкъвезва сеняткар. Гаф жагъурунулай маса чIехи азаб авач; амма шаир гафуни кутазвай азабрикай катзавач, и азабар сеняткардин рикIиз хуш азабар я. Гаф лекьрен шарагдиз ухшарзава шаирди, вучиз лагьайтIа, лекьрен муг, кака кан хьуналди жагъур жедач; виридаз чида хьи, лекьре къакъан дагъдин кукIушра муг ийида, гьар садавайни лекьрев ва адан мукув, какадив агатиз жедач:

...Харчи къвала тIвек авай цел,

Уф гуналди дакIур жедач;

Гафни лекьрен кака хьиз я,

Кан хьуналди жагъур жедач.

Келентерлидин шиирра са цIай ава;ада цIайлапанди хьиз цIай галай хци цIараривди бязи рикIериз-чи лезги чIал, лезги чил, чи Лезгистан канзавачирбуруз са легьзеда цIай гузва, абурун рикIер курзава, уьлуькъарзава. Адан цIай галай манийри, шиирри хура акъвазай дагъни кьве падна цIурзава. Шаирди вичин манийривай, шиирривай вацIун и падни, а падни лезги халкьдин патал садна фин тIалабзавай.

...ВацI къвазайтIа куь рекъел,

ЦIарарив муьгъ эцигна

Яргъарикни кутур хъел,-

Туна са дар береда,

Цик цIай кутур дереда,

Къванерни кваз кьатIна вач;

ВацIун и пад, а падни,

Халкьдин патал садна вач!

ЧIал гьар са инсандиз дидеди чирда. Диде чIалан устIар я лагьайтIа, чун ягъал жедач. Дидедин чIалал рахаз тежезвайди, хайи чIалан ширинвал течир инсан зи кьатIунрай бедбахт я. Сеняткардиз дидедин чIал-верци лезги чIал пара кан тир; чIалан рекъе кьиникай кичIе тахьана дагъ хьиз къвазай дагъдин лекьрез чIалан,халкьдин къадир чидай ва лезги чIал нини хьиз хуьн ва къайгъуда амукьуниз эвер гудай. Сеняткардиз чIалаз маса гафар гъана чIал дегишриз канзавайбур пара такIан тир. Кхьирагри, къелем къуьри бязи шаирри, гафариз чIалаз ийизвай инад, улуб ва газетра авай чIуру гафар ва чIалан кIвал чIурзавайбур акурла, шаирдин рикI хъиткьин хьана пад жезва:

Чи дидедин верци чIалал,

Дидедал кьван рикI ала зи;

Къене чIуру гафар акваз,

Къе вилерал чиг ала зи.

Ктаб,газет гъиле кьурла

Чандик зурзун акатзава;

ГьикI жезва заз, кек якувай

РикI хурувай къакъатзава.

Шаирдин и тIал чIехи тIал я. Чил кьве чкадал пай хьанвай хьиз, чIални кьве чкадал пай хьанва. Им чи халкьдиз фикирна авунвай са гуч я; сафунай ягъана чIалал чIалан гьал хкин сеняткардин рикIин тIалабун я. Ада икI лугьузва:

Зи рикIе цIук гьатнава къе,

Чан гуда за чIалан рекъе;

Мад элкъведач и гафунлай,

ЧIал хъийида за сафунлай;

Пехилбурук хъел кутуна.

Шит гафарик кьел кутуна,

ЧIалал чIалан гьал хкида;

Дидед чIалал шиир кхьиз,

Къе за лезги шииратдиз,

Лезгистандин чIал хкида...

Сеняткардин, “Гуьлле гурай дагълари заз”, шиирди зун шерзуьмарна. Шаирдин рикIин чIехивал аку хьи, вичик квай чIехи тахсир гьикI хиве кьазватIа; заз и шиирдай асул шаирдин, къамат акуна. И шиирда вичин кьилел атанвай кьисаяр ахъайиз шаирди гележег несилриз лугьузва хьи, чIалакай яргъа хьайи инсан бедбахт я, яни суьруьдикай хкатна жанавурдин кIириник акатнавай кьардиз ухшар жеда чIалакай яргъаз хьайиди. И шиирди дидедин чIалакай яргъаз хьанвайбуруз геж ятIани, чIалав агат хъвуниз эвер гузва. Сеняткардин чIехивал, къуватлувал шиирдин цIарара авай мана-метлеб, тербия ва инсанриз къалурзавай дуьз рехъ я. Келентерлиди и шиирда вичин образ туькуьрнава ва лезгийриз хайи чIал чира, чIал хуьх лугьузва:

Дидедин чIал вуч затI ятIа,

Геж ятIани, чир хьана заз;

Дидедин чIал хуьзвай чка,

Имам хьана, пIир хьана заз

Къенлай къулухъ йифиз-юкъуз,

ЧIалан рекъе чанни гуз-гуз,

РикIе чIалан тIал тахьайтIа;

Зи чандавай чан акъатна

Чилин кIаник хъфидалди,

Меце дидед чIал тахьайтIа:

Зи уьмуьр са хиял хьурай,

Зи вил буьркьуь, мез лал хьурай;

Анихъ кьвазрай зи халкь,зи хуьр,

Зал пучнавай вичин уьмуьр,

Зи дидедиз акваз-акваз,

Гуьлле гурай дагълари заз!

“РикIе сухан тIал ава зи”, шиирда сеняткарди девирдин гьалар чIур хьунукай рахунар ийизва. Инсанар рекъерай акъатна чIуру крарихъ гелкъвен, шейтIанриз майдан хьана кьегьал ксар суруз фин, зи халкь, лугьуз халкьдин кьилел мусубатар гъин, гьич шаирдиз хуш къвезвач.

Яраб аллагь,гьикьван чIавал,

Яман жеда зи халкьдин тIал,

Яраб аллагь, гьикьван чIавал,

Зи халкьдин вил жеда цавал,

-лугьуз шаирди лезги халкьдикай, адан гележегдикай веревирдер ийизва. Халкь, чил ва чIал шаирдин, рикIин сухан тIал хьанва; и тIал йифиз-юкъуз адан рикIяй акъатзавач. Кьулан вацIун и пад, а падни адан рикIе авай сухан тIал тир. И тIал сеняткардин рикIе амукьна, гьич атIанач:

Кьулан вацIун и пад, а пад,

ЧIал жагъурна сад жедалди,

Пис ксари пис йикъа тур,

Зи халкь санал хьана акур,

Душмандин рикI пад жедалди;

Дуьз рекьерни хьана какур,

Кьилел чIехи къал жеда зи;

Уьмуьрда са динжвал такур,

РикIе сухан тIал жеда зи.

Зи гьал гьикI я за кьатIидач,

РикIе сухан тIал атIудач!...

Шаирдиз илгьам ганвайди вичин хайи СтIуррин хуьр ва кьилел лацу бармакI алай Шагьдагъ я. Ван къведа, шиирда, зи хуьр СтIурар, лугьуз сеняткарди вичин хайи диге тарифарзава. Дагъдин кIана авай и хайи хуьруьн гьар са пIипI Келентерлидиз пара кан я, вучиз лагьайтIа, СтIур тIвар къадамаз шаирдин илгьамдал чан къвезва, ада цIийи манияр, шиирар, ялав галай цIийи цIарар кхьизва:

Cада СтIур лагьайла,

Зи хайи хуьр лагьайла,

Чанда гьатда ялав, цIай.

Зи илгьамдал чан къведа,

Гъуцаризни са юкъуз,

И манидин ван къведа.

Кьилел лацу бармак алай Шагьдагъдикай, адан патав гвай Шалбуз дагъдикай сеняткар чIехи ашкъидивди рахазва, вучиз лагьайтIа, и кьве дагъди, иллаки Шагьдагъди шаирдин илгьамдин перидиз рум гузва. Лекьерин-лезгийрин макан Шагьдагъ адан поэзияда сад лагьай чкадал ала:

...Дагъларал кьил чIугурла,-

АкI жеда заз зи Шагьдагъ

Шалбуз дагъдин халу я;

РикIяй рикIиз рехъ ава,

Кьведан кьунва кьил цава,

Сад муькуьдан далу я...

Шаир гьахъ я; сад садаз далу ганвай и кьве дагъди лезгийриз гуж, касвал, лезгивал гузва ва и кьве дагъди чаз лугьузва хьи, чеб сад-садаз гьикI арха ятIа, куьнни гьакI сад-садаз арха, далу хьухь. Келентерли дагъдал пара ашукъ тир. Дагъ адан уьмуьрдин рагъ ва сад лагьай муьгьуьббатни тир:

Дагълар тушни зи илгьамдик цIай кутурди,

Шиир хьтин са няметдик пай кутурди.

Жувахъ авай гъвечIи ватан-Шагьдагъдин кIан.

За тавуртIа ни ийида кьил кьакьан?

Гъилевай тIвал тIурар алаз аквамир ваз,

На дагъдикай ягьанатмир, дагъвидин хва,

Ам бубайрин аманат я тунавай чаз

Аманатдиз хаяанатмир, дагъвидин хва.

Вуч хъсан лагьанва кьил лацу шаирди?! Шагьдагъдин кьил чна хкаж тавуртIа, бес ни ийида? И цIарари гьар садав дерин фикирар ийиз тазва ва кIелзавай-руьгь лезгивилел тушуннавай гьар са касди и шииррин цIарарикай менфят къачузва. Кьакьан дагъдин къужахда дуьнядиз вил ахъайна атай шаирди чи Шагьдагъ дагъларин пачагь я лугьуз дамахзава. Аял чIавуз гагь гуьнедиз, гагьни къузадиз катиз, булахрин ятIар хъваз, синераллай лекьеризни яргъи къивер гуз, атир квай цуькIверин юкьва чIехи хьайи шаирди вич кьейилани Шагьдагъ вичин сурун къван хьурай лугьузва :

...Бубад макан зи манийриз,

Мадни пара кан хьурай.

Зун кьейила зи Шагьдагъ заз,

Сурун кьилин къван хьурай.

Кьулан вацI! Лезги халкьдин рикIин тIал тир вацI! Вакай вуч лагьана чи кьил жив хьтин лацу сеняткарди? Кьулан вацI шаирдиз Шагьдагъ кьван кани я. Адаз Кьулан вацIун шуршурдин ванар лезги авазриз, манийриз ухшар аквазва; дуьняда авай вири вацIарилай Кьулан вацI вине кьазва:

...АкI хьана заз и дуьняда,

Маса вацIар амачир хьиз;

Кьулан вацIу лугьузвай и

Мани хьтин верци мани

И дуьняда авачир хьиз.

Кьулан вацIун кьве патани авайбур лезгияр я, амма и пата авай лезги а патаз фидамаз чIехи татIугайвилерал расал жезва. Жуван чилел жуван вацI тирвал са халкь кьве чкадал жаллатIди хьиз паюн шаирдивай эхиз жезвач:

...Хайи вацIув зи хайи чил,

Кьве чкадал пайиз ганва,

Аквазава къе дуьнядиз,-

Лезги чил туш, ам зи рикI я;

Са гъвечIи рикI, жаллатIди хьиз

Кьве чкадал паюн гьикI я?!

Шаирди бязи чIавуз Кьулан вацIал тахсирар эцигиз алахъзава:

...Я яб биши, вил буьркьуьди,

Рехъ гагь шуькуь, гагь гьяркьуьди,

Сив муркадив къар кьван хъуьтуьл,

Гьикьван рикIер кана вуна

Гьалдиз ухшар гьал туш зи гьал,

АтIур звал туш зи ивид звал,

Са чил пайна кьве чкадал,-

Зун дуьнядиз татанамаз,

Зи кьулантар хана вуна!...

РикIел часпар эциг жедач, тIвар алай шиир кIелайла лапди зи рикIин кьил атIана. За и шиирдай икI кьатIана: шаирди йифди-югъди чаз часпарар авурбуруз сеперарзава; асландикни фул кутадай часпар тунвайбур адан рикIиз такIан я. Чи вацIал эцигнавай муьгъ шаирди пурарихъ галаз гекъигьзава, яни лезгийриз пурар яна гьялиз канзавайбур пара тирди сеняткардиз чизвай. Ама шаирди гележегдиз чIехи умудар галаз тамашзавай. Адан шиирри ва вичи икI лугьузва: вацIу чун кьве чкадал пайнава, амма душманриз чир хьурай хьи, Кьулан вацIун кIаник лезги накьв, чил гала. И чил битав я, кьве патахъ садавайни пайиз жедач.

Чилел часпарар, вацIал, пурар, гьикьван эцигайтIани чи рикIерал-и патанни а патан лезгийрин рикIерал садрани часпарар эциг жедач, вучиз лагьайтIа, лезгийрин рикIер гегьенш ва ачухди я, рикIерани чIуру ниятар авач ва маса халкьаризни гьуьрмет ийиз чизва:

...ВацIал часпар эцигайдав

Агакьзавач зи рикIин ван.

Ахъайзавач биши япар.

Байихзавач ада са кар;

Зи хиялдал-хуш хиялдал

Гьич са пурар эциг жедач;

Чилел часпар эцигайтIан-

РикIел часпар эциг жедач.

Зиядхан Мурадханов
Журнал "АЛАМ"