Халкьдиз экв гайи гъед

Виш йисаралди халкьдин арада яшамиш жезвай женгчи шаир Кьуьчхуьр Саид, адан яратмишунар халкьдиз къени багьа я. Устаддин ирс гилалди тамамдиз кIватI хъувунвач. Кь.Саидан яратмишунрикай сифте гаф лагьайди Гьажибег Гьажибегов я. Шаирдикай гьакI Мегьамед Гьажиевани кхьенай.  Абурулай гуьгъуьниз и кIвалах Н.Агьмедовани  А.Агъаева давамарна.

Кь.Саид виликан Куьре ханлухдин (гилан Кьурагь район) Кьуьч-хуьррин хуьре кесиб лежбердин хи-занда дидедиз хьана. А.Агъаева кхьизвайвал, Саидан бубади ам медресадиз ракъурна, амма фад етим хьайивиляй адавай кIелун куьтягьиз хьаначир. Саид чIехи хизандиз фу къазанмишуниз мажбур жезва. ИкI тиртIани, Саидаз кIелиз-кхьиз чир жезва. «Саида вичин эсерар араб гьарфаралди кьилдин дафтардиз кхьенай, амма ам гилани гьатнавач», - къейдзава Мегьамед Гьажиева.

Саидаз хъсандиз чуьнгуьр ва кфил ягъиз чидай. Ада халкьдин авазриз ва сивин яратмишунриз кьетIен фикир гузвай. Хайи халкьдин яшайиш хъсандиз чирун патал Саид гьакI къунши магьалрин ва азербайжанрин хуьрериз физ хьана.

Чи критикада Кь.Саид Азербай-жандиз финиф себеб яз ашукь ва шаир хьана лугьудай фикир гьалтзава. Гьелбетда, гьа девирдин чIехи шаирар тир Вагъифан ва Видадидин ватанда хьуни Саидан чирвилер, шаксуз, артухарна. Амма Саидан шаирвилин алакьунар ам Къуба патаз фидалди арадал атайбур я. И кар адан «Шикаят» ва «Са рушаз лагьай чIал» ашкъидин чIаларини субутардай мумкинвал гузва.

Мукьувай Закавказьедин халкьарин культурадихъ галаз таниш хьуни Саидан чирвилер гегьеншарна. Саидан гьахълу ва къуватлу чIалар девирдин гьакимрин, вилик-кьилик квайбурун, мулкадаррин рикIериз сухзавай хци рапар тир. Сурхай ханди вичиз табий тушир ашукьдиз кар кьун кьетIна. Ада Саид вичин патав гъиз туна. Амма Саида хандиз рей ганач. Ам, жуьрэтдивди кьил хкажна, Сурхаяз килигна. И вакъиа СтIал Сулеймана «Жувакай эхтилатда» икI рикIел хкизва:«Лагь са чIал! - лагьана кар-кеспи авачиз, рикI акъатзавай ва муьжуьд пад авай ханди. Саида лагьана…

- Вуна хъсан лугьуда, вун, гьелбетда, устIар я, - лагьана ханди, - амма ви вилер акьван ягьсузвилелди вучиз килигда?… Инал зи папар алайди чизвачни ваз?... ИкI лагьана, Сурхай ханди Саидан вилер акъудиз туна. Идалдини зулумкардин цIай кьенач, ада вилер ивидай хьанвай ва вич уьткемдиз акъвазнавай Саидавай хабар кьазва: «Гила ваз аквазвани?» Руьгьдиз ажуз тахьай шаирди: «Аквазва», - лагьана, жаваб гана. Саидан викIегь-вал акур ханди, адан вилериз кьел ягъун буйругъна. ЯтIани, Саид вичин гафунилай элячIзавач, ада гужлу ванцелди, вилерай иви физ-физ лугьузва:

 

Эй эренлер, зи чарх кьулухъ элкъвена,

Рагъ игисай уьмуьр къакъудна хьи зи…

Икьван напак тир залум Сурхая

 

Даим шад вилер акъудна хьи зи.»

 

Идалай гуьгъуьнизни Кь.Саида хандин аксиниз мадни хци чIалар туькIуьрзава. Шаирдин са манида ихьтин цIарар гьалтзава:

 

Буба авач зи къайгъуда акьадай,

Диде авач, «чан хва» лугьуз рахадай,

Вахни авач зи дерди - гьал аквадай,

Гъам - гьижранди рикI кана хьи зи.

 

Кьуьчхуьр Саидан муьгуьббатдин чIалар, фольклодин ва вичелай ви-лик хьайи шаиррин манийриз мукьва я.

Муьгьуьббатдин эсерра Кь.Саида жуьреба-жуьре поэтический такьатар ишелемишзава. Ярдихъ элкъвена шаирди адаз «шагьларин шагь», «жейран», «марал» лугьузва. Саидан чIалара ихьтин метафораярни гьалтзава: «дерт къати яз Саидан рикI ифена», «зи беденди цIай кьуна» ва икI мад.

Кь.Саида гзафни-гзаф вичин кьилел атай дуьшуьшрикай кхьизва, амма Саидан эсерар акьван гьакъикъатдиз мукьва я хьи, абурун гьиссер са касдиз ваъ, вири кесибрин гегьенш къатариз талукьбур я. Абурун мана-метлеб дерин я.

Кь.Саидан философиядин ва социальный чIаларини лезги шииратда кьетIен чка кьазва. Ада вичин эсерра обществодин социальный къурулушдин месэлайриз талукь суалар къара-гъарзава, гьа девирда инсанар сад-са-даз къарши кьве классдиз пай хьанвайди къейдзава:

 

Садбуруз къизил, садбуруз гимиш,

Садбуру мал хуьз, садбуру гамиш,

Дуьнья, вун нивди хьанва гуьруьшмиш?

Деврандикай пай хкудна хьи зи.

 

Шаирди таъсирлу рангаралди ханарин ва беглерин зулумкарвилерихъ эхир жедайдак умуд кутазва:

 

Сурхай хан - зи рехъ атIай кицI,

Адахъ инсаф авай туш гьич.

Алпандин цIу ягърай ман вич,

Ам ягъдай тур аквазвач заз.

 

Малум тирвал, Кь.Саид Азербайжандин гзаф хуьрера къекъвена. А.Назаревича къейдзавайвал, «Шаирдиз гьанин ханарин зулумкарвилерни акунай. Ам гьакIни Малла Панагь Вагъифан мусибатдин кьиникьин шагьидни хьанай. Иниз килигна адан яратмишунар ханариз ва беглериз акси фикиррив ацIанва. Ам Сурхай хандиз викIегьдиз акси экъечIна. Саидазни, Вагъифаз хьиз, ханди эхиз тежер гуж авуна».

Машгьур критикар тир Н.Капиевади ва В. Огнева гьахълудаказ къейднай: «Кьуьчхуьр Саидан шиират мичIи йифиз цава экв авур сад лагьай гъед ва гележегда тIурфан жедайвилин сифте лишан я». Абур ягъалмиш хьанач. Кь.Саидан поэзиядин гъетинин ишигъдикди Лезги Агьмедан, Етим Эминан ва масабурун яратмишунри чи халкьдиз мадни гужлу экв гана.

 

Гьажи ГАШАРОВ,
филологиядин илимрин доктор.
(Макъала куьрелди чапнава)