Дидедикай мани ( Очерк )

И манидин чIалар авайвал къелемдиз къачун четин я. Дидедин рикIин тIаларни хиялар, хифетарни хажалатар, ада чIугвазвай кьван зегьметрин, вири ваъ, гьич тахьайтIа са пай авайвал теснифиз жедай вуж ава? Нихъ ава “диде” гафунин мана бегьемдиз ачухариз жедай гьунар? И манидин аваз нивай теснифиз жеда? Виридалайни верцIи, виридалайни везинлу, виридан рикIериз эсер ийидай, садрани рикIелай алат тийидай, гьамиша япарихъ галукьдайди хьана кIанзава адан ван... И тIал ... Лугьуз тежедай хьтин са верцIи ванцелди заз “бала” лагьай дишегьли азарлу яз, шерзум хьанвай зун. Дагъларин кьулухъ хъфизвай рагъ хьиз туьхуьзвай ам. Амма виликан ванцин везинлувал, хъуьтуьлвални амай адахъ. Ада лугьузвай: - Вун заз жуван бала хьиз кIани я. Мукъаят хьухь. Жуван чIал хуьх. Дидед чIал. Дидеяр рекьида, амма веледри абурун чIал хуьда. Аллагьди са касдизни дидед чIал кьейи югъ къалур тавурай... Мад ахкунач заз а дишегьли. Мад галукь хъувунач адан ван зи япарихъ. “Диде кьена”, “муаллим кьена”, “халисан инсан кьена” лагьайла, рикIикай кIвахьай стIалри вилерал шел гъиз, зурзуна зун. “И диде рекьиз гьайиф я” лагьана за. “Им рекьидай диде тушир” лугьуз, цIугъна рикIи. Чи дамах, чи дагъ тир и диде. Чи рикIин дегьнейриз хайи чIалан тумар цанай и дидеди. Са маса инсан тир и диде… И диде Дидейрин диде тир ам.

Адахъ нурлу чин, гуьрчег къамат, акьуллу ацукьун-къарагъун авай. Вилера хъвер, мецел анжах хуш гафар жедай, вичиз писвал авурдазни алхишардай ада. Ам диде тир. Халисан лезги диде. Лезги чилинни лезги чIалан рекье чан эцигай Куьбра диде! За гила кьатIузва, ам чIехи рикI авай инсан тир. Къагьриман тир. Вил алай крар гафаралди ваъ, краралди кьилиз акъудиз алахъай халисан лезги тир ам. Гьавиляй гьуьрметдалди кьазва за и тIвар. Гьавиляй ашкара ийизва за и кар. И кар... ЯхцIурни цIуд йис вилик хьайи кар я им. Чпиз “кIватIалар” лугьуз, Лезги Нямет, Забит Ризванов, Теймур Алиханов, Ядуллагь Шейдаев, Байрам Салимов хьтин кьегьал ксар кIевера тур 60-йисарин кар. Лезги чIал хвена кIанзава, вилик тухвана кIанзава лугьузвай а ксари. Хайи чIал хуьн патал вири алахъунар ийизвай абуру. Советрин девирда, гьахьлу тиртIани, гьахъсуз яз акъуднай а ксар, “миллетчияр”, “миллетрин араяр ягъизвайбур” лагьанай халкьдин вилик-кьилик квай шаирризни кхьирагриз. Забит Ризванова вичин “ГьикI тарифин за”, “Хьана хьи”, “Гъейратлуйри гьайиф чIугвада”, “Хва текьейди”, “Къад йисан гьайиф” хьтин шиирра вилералди акур мусибатрикай кузни-хкIуз кхьенай. Лезги Нямета “Чанда рикI амай кьван, тIаратI хьиз, даим, Гьазур я зун ви тIвар виниз хуьз, Ватан!” - лагьана, рекьидалди женгинилай гъил къачуначир. Садра ада заз вичи и шиир гьикI къелемдиз къачунатIа ихтилатнай: “Дидед чIал хвена кIанда лугьуз, халкьдиз эвер гайи чун гзаф кIевера тунвай. Гьатта жуванбур чаз душманриз хьиз килигзавай. Гзафбуру чаз саламни гузмачир. Инсанриз чахъ галаз суьгьбет ийиз кичIезвай. Гьа икI, за кIвалахзавай КцIарин юкьван мектебдин муаллимарни зав агатзамачир. Амма абурукай сад, мектебда лезги чIалан тарсар гузвай, гьамиша гьахъ патал рахадай, са куьнихъайни кичIе тахьана, гаф чинал лугьудай Куьбра муаллим масакIа тир. Зун гзаф хияллу яз, чандикай куьцIенваз акурла, садра ада жузуна: - Нямет муаллим, вахъ вуч хьанва, вун эвелан хьиз такабурлу ва шаддиз ахквазмач хьи? Жувахъ рикI кудай инсан акурла, шерзум хьана зун. Хайи диде, хайи вах хьиз хьана заз ам. Геждалди жаваб гуз хьанач завай, ван зурзуна зи: - Мад вуч ийин, Куьбра вах, - лагьана за, - им такабурлувални гъейрат хуьз жедай замана туш. Хайи лезги чIал арадай акъатзава, ам тар-мар хьуникай хуьн лагьайла, “жуванбуру” чал тупар туькIуьрзава. Ада чина хъвер аваз лагьана: - Гьикьван тупар туькIуьрайтIани, кьил вине яхъ. Патандаз вун усал яз такурай. Женг давамардай маса рекьер жагъура. Адан гафари садлагьана зун ахварай авудна: - Гьихьтин рекьер? Чун ачух майдандиз экъечIнава эхир. - АкI ятIа, эхирдал кьван вач. Чанда рикI амай кьван жуван халкьдинни Ватандин тIвар вине яхъ. Куьбра муаллимди гьа и гафар лагьай юкъуз за, “Ватан” тIвар гана, цIийи шиир кхьена. Адан гафари заз чIехи къуват гана. Хайи чIал хуьзвай халисан женгчи гьам я лагьана за... Гьакъикъатдани, чIехи шаирдиз “руьгьдай аватмир, цIийи рекьер жагъура” лагьана теселлияр гайи Куьбра Керимовади лезги чIал хуьн патал вичин саягъда женг чIугвазвай. Адахъ вичин жигъир, вичин рехъ авай. Садбурулай, гьарай-эвер тваз, са нетижадал къвез талакьай вахтунда ада КцIар шегьердин 3-нумрадин юкьван мектебда аялриз лезги тарсар гуз, хайи чIал мадни кIанарзавай. Ам аялрихъ галаз рикIивай машгьул жез акурла, “кIватIалар” тIакIанбурук къалабулух акатна. Садбуруз агъзур багьнадалди лезги чIалан тарсар акъвазариз кIан хьана. Эхирни “чахъ пул авач, чарасуз лезги чIалан тарсар акъвазарна кIанда” лагьана абуру. Директордини Куьбра муаллим хабардарна. Ингье ада гьич садан хиялдизни текъведай хьтин жаваб гана: - За аялриз лезги чIалан тарсар мажиб авачиз гуда!.. Я директордиз, я а чIаван образованидин кьиле авайбуруз лугьудай гаф жагъаначир. Вичин гафунин сагьиб тир и муаллим... И муаллим... Вири аялриз хайи диде хьиз кIандай, вирида икрам ийидай адаз. Аялриз хайи чIал кIевелай кIанардай и муаллимди. Аялдин рикIин куьлег дидед чIал тирди хъсандиз чидай адаз. “Аялдиз таъсир ийизвай, адан гьиссер арадал гъизвай, руьгь, фикирар, хиялар гьерекатда твазвайди хайи чIалан гафунин гьайбатлувал, къуват, эсерлувал я” лугьудай ада. Машгьур педагогрин-демократрин фикирар хуралай чириз тадай ада аялрив. М.Калининан гафар рикIел хкидай: “Гьар са инсан вичин хайи дидеди адаз багъишай чIалал рахаз алахъун лазим я. Куьн зи намусдихъ агъугъ хьи, виридалайни хъсанди дидедин чIал я”. Ахпа К.Ушинскийдин гафар агакьардай ада аялрив: “Хайи чIал алатай, гилан ва къвезмай несилар сад тир зурба кIватIалдиз элкъуьрзавай, виридалайни чан алай, виридалайни цIийи ва мягькем алакъа я”. Гьа икI, сабурдивди, делилради аялар гъавурда твадай ада. “Лап дегь заманайрилай эгечIна, - лугьудай муаллимди, - гзаф халкьари, гьабурухъ галаз санал лезгийрини, хайи чIал аманат яз хвена, девлетлу авуна, цIалцIамарна. Гьавиляй хайи чIалани халкьдиз датIана къуллугъ авуна. ЧIала халкь са мецел гъана, лезгийрик инсаниятдин делилрив кьадай намусар, къилихар, амалар кутуна, герек атайла, вири халкь санал къудратлувилелди сенгер авуна.” Садра са аял тарсуниз атаначир. Эхирни рикIик къалабулух акатай Куьбра муаллим адан кIвализ фена. Им цIийиз чIехи вазифадал акъвазнавай са касдин аял тир. Ада “за аялдив маса мектебда кIелиз тада” лагьана. “Вучиз?” - жузуна муаллимди. “Вучиз лагьайтIа, куь мектебда аялриз герек тир математикани химия кIевелай чирунин эвезда, лезги чIалан тарсар, литератураяр гузва”. - Лезги чIалан тарсар гайила, вуч жеда кьван? Бес аялдиз вичин хайи чIал чир хьана кIандачни? - жузуна муаллимди. - Вучзавайд я адакай чир хьана, низ герек я ам? Ихьтин усал итим акур муаллим пагь атIана амукьна. Эхирни, вичи-вич кIевиз кьуна, адаз фир-тефир сал авуна: - Бубайри дуьз лагьанвайди я: тар къеняй неда. Гьа вун хьтин ксар авайвиляй чи чIал арадай акъатзава. Адан аялдиз маса мектебдиз физ кIанзавачир. Кьве кIвачни са чапатIда туна, “Заз лезги чIалан тарсар авай мектеб кIанда” лугьузвай. Гьа и гафар ван хьайила, кас мадни къапарай акъатзавай: “Ягь, зи хизандикайни кIватIалар хьанва хьи”, - лугьузвай ада. Гагь-гагь кичI гьатзавай касдин чанда: “Аялди вичин гафар рекьел лагьайтIа вучда? Зун беябур жечни? Везифани гъиляй акъатда гьа...” Садлагьана зурзун акатна адак. Эхирни, затIни тахьайди хьиз, аял гьа эвелан мектебдиз рахкъурун кьетIна. Аялриз лезги чIал, лезги аваз кIанарун патал муаллимди манийрикай менфят къачузвай. Ада лугьудай: “Манийри аялар хайи халкьдин гафарихъ, везинрихъ, ритмайрихъ, сесерихъ, чIалахъ галаз вердишарзава, абур кIанарзава. Манийриз девлетлу рифмаяр, везин, дерин фикирар, муьгьуьббатлу гьиссер хас я”. Манияр гзаф авай адахъ. Са шумуд чкадал пайнавай а чIалар муаллимди: мектебда кIелзавайбур патал, хайи веледар патал, рикI дарих хьайила кIелун патал манияр. Мектебда кIелзавайбур патал ада манияр лагьайла, аялриз шел къведай: Шалбуз дагъдин кукIва маргъал, Вун яд хьана гьуьлуьз атуй. Къарибдавай кIани буба, Салам гана кIвализ хтуй. Гъуцар сува са къван ава, Кьуд пипIелай яд алахьиз. За бубадиз чар кхьизва, Кьве вилелай нагъв алахьиз. Ахпа ада и манияр гьикI арадал атанатIа ихтилатдай. Яшайишдин залан шартIарикай, са кап фу къазанмишун патал гъурбатдиз фейи чи бубайрин къилел атай мусибатрикай, къаяри-мекьери атIанвай къурабайрин уьмуьрдикай рахадай. Гзаф эсердай и суьгьбетри аялриз. КIанардай абуруз чпин хайибур, хайи муг… Кьуд рушан гуьгъуьналлаз дидедиз хьайи вичин гада велед Маликаз ада виридалайни гзаф манияр лугьудай. Суй авай, иер, рикIиз чими и аялдиз са мани ада иллаки гзаф тикрардай: Рагъ яни вун, Варз яни вун, Вун вуч ятIа лагь. Инсан икьван иер жедан, Аман сад Аллагь?! Гагь-гагь дуьньядикай рикI хана, чандикай куьцIейла, ада гъамлу ванцелди халкьдин са манидин гафар мецел гъидай: Зун дередин кафандаваз, Магьи дилбер чан, Зун сурариз твах, жегьилар, Магьи дилбер чан. Зи дуьньядихъ вил галама, Магьи дилбер чан. Сура дакIар тур, кIани яр, Магьи дилбер чан... РикI атIудай и гафари, вири шерзумардай манидин авазди. Акьван баядар чидай хьи адаз! Гьар са дуьшуьшдив кьадайбур... Гзаф чIавара абур вичи теснифдай. Дуьньядилай мецел баядар алаз фена и инсан. И инсан... Вири КцIариз агъсакъал хьиз сейли хайи, вичи жавабдар къуллугъар кьилиз акъуддайла, колхоздин агрономвиле, седривиле кIвалахдайла цIудралди инсанриз куьмекдин гъил яргъи авур Къайинбег Керимов патал гзафни-гзаф багьа уьмуьрдин юлдаш тир ам, Куьбра муаллим. Юлдаш рагьметдиз фейила, сакIани эхиз хьаначир Къайинбег халудивай. Чина даим чаравилин циф, вилерал гьижрандин шел хьанай адан. Эхирни дердинай месе гьатнай. Куьбра авачир дуьнья кIан хъхьаначир адаз... Мединститут акьалтарна, чпикай тIвар-ван авай духтурар хьайи Малик ва Гьакъикъат, муаллимвиле кIвалахзавай Гьуьруьят ва Гуьлшад, Азербайжандин виридалайни хъсан экономистрикай сад хьиз машгьур хьанвай экономикадин илимрин кандидат Алик ва чи тIвар-ван авай шаир-журналист Седакъет Керимова патал ам дуьньяда виридалайни хъсан диде тир. “Адан къайгъударвални гуьзчивал хьаначиртIа, чавай вузар акьалтIариз жедачир”, - лугьузва веледри. Абуру чеб гьамиша дидедиз буржлуз гьасабзава. Веледри хьиз, адавай тарс къачур инсанрини чеб уьмуьрлух Куьбра муаллимдиз буржлу я лугьуда: “Ада чаз хайи чил, хайи чIал, хайи халкь кIанарна. Чи рикIин такабур гьиссериз, чи акьулдин кьатIунриз къуват гана. Ам хьаначиртIа, гзаф инсанри чпин дувул квадардай...” Зун паталди, и дуьньядилай вахтсуз куьч хьайи Куьбра Керимова (1924-1984) лугьуз тежедай кьван чIехи къагьриман я. Арабрин чапхунчияр кукIварай билисанви Гуьлгер, хазаррин хура акъвазай Куьре Мейсар, Надир шагьдал хер авур кьурагьви Тамчу, фарсарин кьушунар кукIварай муьшкуьрви Серфинат, урус пачагьдин кьушунрихъ галаз женг чIугур ЦIехуьл Мелки хьтин къагьриман. XX асирдин 60-70-йисара гзаф итимри лезги чIал, лезги къилих квадарай, хайи халкь тар-мар ийиз алахъай вахтунда аслан хьиз чIалан душманрин хура акъвазай, чIал квадарна, рикIел залан хер тахьуй, тIвар квадарна, лезгивилел фер тахьуй лагьай, чи гележег хвейи чIехи къагьриман!

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ
Лезги газет