Халкьдин руьгьдин къеле

Кьуьчхуьр Саид! Адан тIвар кьун бес я, фикирдиз гьахъ-адалат, азадвал патал женг чIугур халкьдин панагь, девирдин алчах ва инсафсуз къанунриз, кесиб-синифдин хам алажзавай ханариз, беглериз муьтIуьгъ тахьай ва акси экъечIай, агьалийрин ялавлу гьиссерал чан гъидай эсерар яратмишай шаир къвезва. Михьи муьгьуьббатдикай, лезги дишегьлидин лайихлувилерикай, гуьрчегвиликай жавагьирар теснифай ашукь. Ам чун патал датIана кузвай, рикIериз чим гузвай нур, абур, дамах, камал я. Чи руьгьдин къеле я. Садбуруз къизил, садбуруз гимиш, Садбуру мал хуьз, садбуру гамиш. Дуьнья, вун нивди хьанва гуьруьшмиш? Деврандикай пай хкудна хьи зи. * * * Амач билбил, безек, сиргъа, Вилаятда рахаз къаргъа, АтIуй рикIин ивид паргъа, Напак беден гвай къарагуьн! * * * Хан лугьудай ягъи гьатна хуьрера, Зулумариз ажугъ аваз вилера, Кьисасдин цIай твазва ада рикIера, Я Сад Аллагь, им вуч дуван хьана чаз?! Ихьтин цIарар гваз сес хкажай ашукьдиз гьикI хва, игит лугьудач?! Мегер зилетдик квай халкьдин таъсиб хуьзвай, зулумкарриз муьтIуьгъ тахьуниз эверзавай шаир ханариз хуш жедайни?! Кьуьчхуьр Саидаз халкьдин руьгьдикай, адал алай зиллетдикай хабар авай. Гьавиляй ам Сурхай хандиз, адан гъилибанриз аксини экъечIна, ада Кьурагь, Самур, Чирагъ, Цмур дерейрин агьалийриз хандихъ галаз гьихьтин рафтарвилер авуна кIанзавайди ятIа къалурна. Инсанри адан шиирар хвена ва чав агакьарна. Девирар алатзава, цIийи несилар арадал къвезва, амма бунтчи, женгчи шаирдихъ ва адан яратмишунрихъ авай кIанивални цIигелвал зайиф жезвач. Адан уьмуьрдикай, яратмишунрикай, тухумдикай, невейрикай чир хьана кIанзавайбур гзаф я. Вучиз икI хьана лагьайтIа, халкьдин къатара машгьур хьайи ашукьдикай ктаб акъудун лап яргъал вегьена. Идахъ, гьелбетда, вичин себебарни авай. ГьикI лагьайтIа, Кьуьчхуьр Саид дуьньядилай фена 150 йисалай алатнавай ва адакай делиларни кьериз-цIаруз гьатзавай. Араб, туьрк, фарс чIаларал кIелиз кхьиз чизвай инсанрин ктабар, дафтарарни 1920-1970-йисара, ислам диндихъ галаз женг чIугур коммунистри кана, вацIариз вегьена, тахьай мисал авуна. Диндин ктабрихъ галаз лезги халкьдин шаиррин эсерар кхьенвай чешмеярни барбатIна. И жуьредин гьерекатри милли медениятдиз, эдебиятдиз еке зиян гана. Гьа са вахтунда къейд авун лазим я хьи, советрин девирдин йисара халкьдин ва чи шаиррин мецин яратмишунар кIватI хъувуниз, бажарагълу ксарикай малуматар жагъуруниз еке фикир гана. Кьуьчхуьр Саидакай сифте малуматар, адан шиирар кIватIайбурук Гьажибег Гьажибегов, Агъалар Гьажиев, Мегьамед Гьажиев, Къияс Межидов акатзава. Абурулай гуьгъуьниз и баркаллу ва четин кIвалах Агьед Агъаева, Гьажи Гашарова, Къурбан Гьакимова, Шамсудин Исаева, Гъалиб Садыкъиди, Кьуьчхуьр Саидан штул Саид Саидова, Абдул Фетягьа, Абдурагьман Ляметова ва и цIарарин авторди давамарна. 1990-йисан эхирдай Дагъустандин ктабрин издательствода Гьажи Гашарова гьазурай “Шикаят” ва 2004-йисуз Абдурагьман Ляметованни Гьажи Гашарован “Женгчи шаир” ктабар акъатна. Гьакьван чIавалди шаирдин эсерар халкьди “Дагъдин булах”, “Коммунист” (“Лезги газет”)газетрай, “Дуствал” (“Самур”), “Дагъустандин дишегьли”, “Лезгистан” журналрай, литературадин альманахрай, антологийрай кIелна. Ингье, чна гила кIелдайбуруз ам рагьметдиз фейидалай инихъ 200 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз, ашукьдин пуд лагьай “Эй, инсанар” ктаб теклифзава. И ктаб квелди тафаватлу я лагьайтIа, ина чна шаирдин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай гегьенш делилар, икьван гагьда чапдиз акъат тавунвай адан шиирар, урус чIалаз авунвай таржумаяр, Кьуьчхуьр Саидакай чи шаирри теснифнавай чIалар, пьеса, поэма ва ашукьдин штул Саид Саидован эсерарни гузва. Гьелбетда, Лезгистанда Кьуьчхуьр Саидакай ван тахьай, адан кузвай женгчи рикIяй акъатай шиирар кIелайла, абуру чеб гьейранар тавурбур, зулумкар алчахар негьдай гьиссер рикIера тахьайбур, бажагьат жеда. Кьуьчхуьррин хуьр Кьурагь районда чIехибурукай сад я. Ам, кьуд пад яйлахар, сувар, рагар, тепеяр, кIамар, булахар тир тик чкадал экIя хьанва. Кьиблединни рагъ акIидай пата авай Кетин дагъди хуьр вичин лувак кутунва. Рагьметлу диктор, артист, шаир, манидар Айдунбег Камилова вичин са шиирда хайи хуьруькай икI кхьенва: “Кьуьчхуьррин хуьр, лув гузвай чубарукдиз ухшар я вун!” Хуьруьн тарих лап дегь девирриз фенва лагьайтIа, ягъалмиш жедач. ХII лагьай асирда ина Дагъустанда чIехибурукай сад тир жуьмя-мискIиндин дарамат эцигнай. Адан къенепатан цлар устад устIарри рангунин нехишралди безетмишнай. 1980-йисаралди а нехишар, накь чIугурбур хьиз, рангни тефена амай. 1882-йисан переписдин делилралди, Кьуьчхуьррин Къешенг, Ишехъ, Варазан, ТIула, Лакахъ, Сенгер, Вергьер, Муцур магьлейра кьуд вишелай виниз хизанар авай. Абурун арада ашукьрин тухумни. 1980-йисарин эхирра зун Дагъустандин Огни шегьерда яшамиш жезвай Кьуьчхуьр Саидан штул Саидов Саидахъ галаз таниш хьанай ва ада заз чпин тухумдикай метлеблу делиларни ганай. - Зи улу-бубаяр Кьуьчхуьррин хуьруьн гуьне пата, Вергьерин магьледа яшамиш хьайиди я,- суьгьбетдив эгечIнай С. Саидов.- Абурухъ кьве мертебадин, кIаник цурар, муьхц квай ва къвалав картуф-келем цадай чилни гвай кIвалер авай. Абур лап геждалди, 1965-йисалди, амай. Чаз хуьруьнбуру ашукьрин тухум лугьузва. Идахъни вичин себеб авазвай. Гьеле Кьуьчхуьр Саид майдандиз акъатдалди чи бубайрик ашукьвалдайбур хьайиди я. Тухумдин бине кутур касни ашукь тир. Саидани гьавиляй лап жаванзамаз гъиле чуьнгуьр кьуна. Зав хуьруьн ва чи тухумдин чIехи инсанривай агакьай ихтилатрай малум жезвайвал, Кьуьчхуьр Саидан дах Гьажи, адан дах Рамазан тир. Гьажи жегьилзамаз, веледрин кIвачи чил кьадалди, рагьметдиз фена. Хизан хуьнин къайгъуяр хиве гьатай Саидаз вичин уьмуьр туькIуьруникай фикирдай вахт амукьнач. Ам геж эвленмиш хьана ва ада вичиз хьайи хцелни дахдин тIвар - Гьажи - эхцигна. Гьажиди вичин рухвайрал дахдин ва имидин тIварар - Саидни Рамазан - эхцигна. Рамазанахъ Иса, Эседуллагь, Саидахъни Азим ва Гьажи рухваяр хьана. Зун Азиман хва я. Захъ мад Керим ва Нурали стхаяр ава. Зи рухвайрал ихьтин тIварар ала: Назим, Абдул, Нурали, Керим, Гьажи. Лугьун герек я хьи, Гьажини, адан хва Азимни ашукьвилин пай ганвай ксар тир. Хуьруьнвийри тестикьарзавайвал, кьведани чуьнгуьр, тар, зуьрне, кфил ядай, манияр лугьудай. Пара шад ва чпин къваларив гвайбурузни шадвал багъишдай къени инсанар тир. Азим 74-75 йисан яшда аваз 1942-йисуз рагьметдиз фена. Ада вичелай гуьгъуьниз пуд хвани кьве руш туна. Рамазан бубадин сихилни екеди я. Адахъни пуд хва авай. Рамазанан хва Исадин сихил чIехиди хьанва. Абурухъни Саид тIвар алай птул ава. Алай вахтунда Кьуьчхуьр Саидан невейрин кьадар 80-далай алатнава. Абуру Белиж поселокда, Дагъустандин Огни шегьерда, Бугъдатепеда ва масанра зегьмет чIугвазва, кIелзава. Чна инал тIвар кьунвай Саид Саидова бубайрин рехъ давамарна. Ада шиирарни теснифзавай, чуьнгуьрни язавай. “Кавха” макьамдал хъсан кьуьлни ийидай. Саид Саидован стхайрин кьисмет рагъ алайди хьанач. Дяведин четин йисар тир. Буба Азим кьейила яшлу диде Пери рухваяр Саид ва Нурали галаз кьил хуьз Тагьирхуьруьн-Къазмайрал фена. Дагъустандин Огнидин шуьшедин заводдиз кIвалахдайбур кIанзава лагьай ван хьайила Саид гьаниз рекье гьатна. Ана адал хуьруьнвиярни гьалтна. Карханада гададиз пеше чирна ва адакай шуьше ийидай устIар хьана. Вахт хьанмазди ам Тагьирхуьруьн-Къазмайрал хъфена, дидедални стхадал кьил чIугваз. Вилериз акур гьакъикъатди ам вич-вичивай квадарна. Диде рагьметдиз фенвай, стха Нуралини амачир. Садбуру ам Бакудиз, масадбуру аскерар авай эшелонда акьахна фронтдиз фена лагьана. Амма гьикьван къекъвенатIани, адан суракь гьатнач. Саида 1985-йисалди шуьшедин заводда устIарвиле кIвалахна. Адахъ чIехи хизан ава. Инлай вилик акъатнавай макъалайра тестикьарзавайвал, Кьуьчхуьр Саид 1767-йисуз лежбердин хизанда дидедиз хьана. Фадлай машгьур жуьмя мискIин, медресе кардик квай хуьре зурба алимарни авай, Стамбулда, Къагьирда чирвилер къачурбур. Гьажи Керемали эфенди, Гьажи Мегьамед эфенди, Мирзяли эфенди, Къадир эфенди, Гьажимет эфенди… Ихьтин хуьре яшамиш жез кIелунар тавун жедай кар тушир. Вични гьаждал фена хтанвай бубайрин хци. Саида сифтегьан чирвилер вичин хуьруьн медреседа къачуна. Гъиле чуьнгуьр кьурла, хуьруьнвийрин шад межлисрик теклифар гзаф хьайила, гьевеслу, бажарагълу рикI ашукьвилин кеспиди къачуна. Ашукьдин устадвал, ширин сес, уьтквемвал авай жегьилдиз хуьруьн сергьятар дар хьана. Ада чуьнгуьрни гваз Куьредин, Самурдин, Къубадин хуьрерал цIар элкъуьрна. Яваш-яваш лезги ашукь Шекидиз, Ширвандиз, Къарабагъдиз, Бакудиз... акъатна. Инал заз кьетIендиз къейд ийиз кIанзава, чи са бязи алимри, литераторри кхьей “гъурбатдиз къазанмишиз фейи Саид хуьруьз ашукь яз хтана” лугьудай гафар гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвайбур, бине авачирбур я. Бакудиз, Шекидиз къазанмишиз финалди виридакай ашукьар жезвач кьван. Бажарагъ гьар садан ивидик кваз хьана кIанда. Адахъ гъвечIи чIавалай майил, чуьнгуьр ягъунин, манияр лугьунин вердишвал хьана кIанда. Саидахъ ибур авай ва фейи чкайра ада анжах вичин устадвал мадни хкаж хъувуна. Адаз гзаф чкаяр, миллетар, инсанар, куьрелди, дуьнья акуна. Адан кьатIунар хци хьана. Ашукьдиз девлетлуйринни кесибрин уьмуьрда авай тафават акуна. Адахъ вичин бейнида арадал къвезвай гьахълу, хци фикирар манийрин куьмекдалди халкьдив агакьардай мумкинвал хьана. Саидан тIвар лезги хуьрера мадни машгьур хьана. Адан ашукьвилин устадвал, халкьдин рикIин мурадрихъ галаз кьадайвал лугьузвай манийрин ван хьайибуру ашукьдиз чпин шад мярекатрик, межлисрик, гьакI ял ягъиз теклифзава. Ашукьди залан зегьметдик, зиллетдик квай агьалийрин дерт кьезиларзава, рикIикай гар кIвадарзава, са куьруь вахтунда хьайитIани инсанар дердер-гъамаривай яргъа ийизва. Зегьметчи инсанрал алай гуж, ханди, беглери, кавхайри лежберрал, хипехъанрал, малдаррал, гъуьрчехъанрал вегьезвай залан харжар, девран гьалзавайбурун гьахъсузвал, алдатмишун, ягьсузвал аквазвай шаирдивай вичин ажугъ, хъел бейнида, рикIе хуьз жезвач. Ам, душмандин хуруз экъечIай Шарвили хьиз, вичин вири буй тирвал къарагъна, халкь истисмарзавай алчахриз акси экъечIзава. РикIяй акъатзавай ялав квай са шиирралди, манийралди ваъ, Кьуьчхуьр Саида Сурхай хандиз ахьтин ягъунар кьазва хьи, адан секинвални, йифен ахварни квахьзава. Икьван гагьда печатда Кьуьчхуьр Саидан къуччагъвиликай, кьисасчивиликай вучиз ятIани кхьенач. Заз чидайвал, ашукьдин биографиядик синих, рехне кутаз кIан тахьайвиляй я жеди. Амма им рехне кутун туш, адан кьисасчивал, хандиз вичелай алакьдай кьван зиянар гун женгчивилиз, уьтквемвилиз хас делил я. Хандиз ам такIан хьунин сирни гьана ава. Инал “Женгчи шаир” ктабдай агъадихъ галай цIарар гъунин гереквал атанва: “...ханди халкьдиз ийизвай зулумар, абурал вегьезвай залан харжар, намуссуз кIвалахар ашукьдивай эхиз жезвач. Адаз иллаки вичин хайи халкь авай дарвал аквазвай. Кьуьчхуьррин “Яргъак” тIвар алай виш гектардив агакьна, арандихъ галаз сад хьиз гад агакьзавай бегьерлу никIер са гьахъ-гьисабни авачиз, ханди къакъудна, вичин менфятдиз ишлемишзавай. НикIера кьиле тухузвай кIвалахарни кьуьчхуьрвийрив тамамариз тазвай...” Ихьтин гьахъсуз крар Саидаз гьар камуна аквазвай. Кисна ацукьайтIа, хандин иштягьар ва ада жемятриз ийизвай зулумар мадни ачух, гзаф жедайди чизвай шаирди зулумкардиз акси гьерекатар тухуз гатIунна. И кар патал ада вичин къвалав викIегь, уьтквем юлдашарни кIватIна. Гьа икI, ара-ара хандин суьруьйрикай, нехиррикай, рамагрикай кьатIар алатиз, абур гьиниз фенатIани чир тежез хьана. Сурхай ханди вичин эменнидал мадни къаравулар эцигна, кьуд патахъ жаллатIар ракъурна, вичиз зиян гузвайбур чирун патал. Гьайиф хьи, садни гъиле гьатзавачир, амма икI викIегьдиз хандин девлетрал гъил яргъи ийизвайди Саид я, ада чуьнуьхай гьайванар Самур, Куьре дерейрин кесибриз пайзава лугьур ванер агакьзавай. Ам физ-хквезвай рекьерал гуьзчияр акъвазарайлани, суьруьйрикай, рамагрикай лапагар, балкIанар хкатзавай, хандин никIерай техилдин гьамбарар тIимил жезвай. Хуьрера хандин нуькверриз аксивалзавай кьегьаларни артух жезвай. Ихьтин гьакъикъатди хан михьиз пехъи авунвай. Сурхай хандихъ Шекидин хан илифна. Ада хандиз са вижевай шив гъанвай. Вичин балкIанни тарифдайди тир. Сурхая мугьманриз вижевай къунагъламишун тешкилна. Лугьузвайвал, гьа ина, яни межлисда, ашукь Саидани иштиракна. Шад мярекатдилай гуьгъуьниз Сурхай ханди вичин нуькерриз эверна, таъкимарна: “Тамаш, мугьманрин балкIанрал пара мукъаят хьухь, эгер къачагъри чуьнуьхайтIа, чун вири Шекидин хандин вилик беябур жеда”. Пакадин йикъан экуьнахъ Сурхай хандин утагъра гьарай-эвер акъатна. Адаз гъанвай шивни, мугьманрин балкIанарни абур хуьзвай дугуна амачир. Къаравуларни гъилер-кIвачер кутIунна, сивера пекер аваз гьатна. Хан акьван пехъи хьана хьи, ада къаравулрин чандиз къаст авунин ва тади гьалда балкIанар жагъур хъувунин буйругъ гана. Кьуд патахъ фейи итимар кьилер куьрсна хтана. Амма са дестедиз ЦIехуьлрин базарда маса гузвай Шекидин хандин балкIан чир хьана. Кас кьуна ва хандин патав хкана. Зулумар авурла ада балкIан вичиз Саидан итимри багъишайди я лагьана. Ихьтин делил гъиле гьатай хан кьисас вахчунин къастунив ацIана. Ада гзаф фикир-хиялна, эхир кьетIна: халкьдин арада машгьур кас кьиникьи чIехи гъулгъулани арадал гъун мумкин я. ИкI тахьун патал ам халкьдин вилик беябурна кIанда, ахпа адаз кIани жазани гуз жеда. Кьуьчхуьр Саидан къуччагъвилерикай ихтилатар, риваятар мад ава. Саидан дестедик хпежвиярни квай. И кар Къияс Межидованни Хуьруьг Тагьиран “Ашукь Саид” пьесадани къейднава. Хпежвийри харж къачуз атай ва кесибриз зулумар ийизвай хандин нуькеррикай сад кьвалалай вегьена рекьизва. И хуьре ашукьдиз куьмек гузвайбурни гзаф тир. Кьуьчхуьрни Хпеж чеб-чпивай хейлин яргъа, сад Кетин дагъдин, муькуьди Калухъ дагъдин ценерив гватIани, абурун арада дуствилин, къавумвилин, амадагвилин алакъаяр авай. Абур Хпеж Къурбана мадни сих авуна. Ам мукьвал-мукьвал кьуьчхуьрви дустариз мугьман жедай. Шииратдин дад чизвай абуру Хпеж Къурбаназ яц багъишнай.Кьуьчхуьрай чи хуьруьз ва чинай гьаниз цIудалай виниз дишегьлияр гъана ва тухвана. Хийирдин ихьтин крар къени давам жезва. За фикирзавайвал, и алакъаярни Саид себеб яз арадал атана. Гьа вахтунда Хпежа Абдурагьим тIвар алай кас яшамиш жезвай. Адаз са гуьзел руш авай. ТIварни Гуьлхалум тир. ГьикI ятIани садра ам акурла, хандин сивяй цIаран яд фена. ЦIикьвед паб авайтIани, А. Ляметова къейд ийизвайвал, эхиримжиди Тителай тир Нарунж ялдай, Сурхаяз хпежвидин рушни вахчуз кIан хьана. Ада хуьруьз вичин итимар ракъурна. Абдурагьимавай атайбуруз акси гаф лугьуз хьанач, амма Гуьлхалум кIанзавай гадади Кьуьчхуьр Саидаз хабарна ва вичиз куьмек гун тIалабна. Саида вичин юлдашарни галаз рушанни гададин хизанар са йифиз Къуба патаз акъудна. Анай абур ахпа Бакудиз фена. Кьуьчхуьр Саидан куьмек агакьай инсанар чи дерейра гзаф хьана. Адан уьтквем, жумарт, хци рикI, ялавлу манияр себеб яз хандин пацук квай дагъвиярни викIегь, терс жезвай. ИкI амукьайтIа, пака маса крарни хьун мумкин тир. Гьавиляй Сурхая вичин чIулав кар авуна ва нубатдин межлисдал эверна, манияр лугьуз туна, “вичин папариз ягьсузвилелди тамашна” лагьай тахсир кутуна, жаллатIрив ашукьдин вилер акъудиз туна. Халкьдин панагь тир касдиз еке гуж авуна. Гьавиляй Кьуьчхуьр Саидани гьахьтин зулумкар хандал, абуруз вири мумкинвилер ганвай девирдал, пачагьлугъдал цIайлапанрин хар къурна… Утагъар ви чIулав хьурай, Аватна са алпандин цIай! * * * АтIуй рикIин ивид паргъа, Напакни намерд, къарагуьн! * * * Ивид вире авай гъуьлягъ МичIи хьурай ваз экуь рагъ. * * * Гъилер, беден ивид курут, келле буш, Бес мус жеда са гьахъ-дуван, къарагуьн? * * * Тарашиз йиф-югъ кесибрин мал-кIвалер, Я Сад Аллагь, им вуч дуван хьана чаз?! * * * Са пенкьв кьванни гьатначни квез, инсанар? Гьинай гьатна квез и душман, къарагуьн? Вилаятда туна тапан дуванар, Бес мус жеда са гьахъ-дуван, къарагуьн? Инал заз дуьньядин машгьур кьве арифдардин келимаяр рикIел хкиз кIанзава. Аристотела лагьана: “Хъсан кар авун патал гъавурда аваз вич хаталувилик кутазвай, а хаталувиликай кичI авачир кас жуьрэтлу кас я, гьа им халисан жуьрэтлувал я. В.Белинскийди кхьена: “Баркаллувилин вири жуьрейрикай виридалайни тарифлуди, зурбади ва маса къачуз тежерди халкьдин патай къазанмишзавай баркаллувал, кIанивал я”. Алирза Саидова къейд авурвал, “Кьуьчхуьр Саидан поэзиядин пайдахдал “Я ажал, я азадвал!” кхьенвай. Эхь, ада халкьдин игьтияжар, мурадар, итижар патал вичин уьмуьр, са куьнуьхъайни кичIе тахьана, хаталувиликни кутуна. Гьавиляй халкьдини ам, виш йисар алатнаватIани, баркалла алаз рикIе хвена, хуьзва. Са патахъай, чав ашукьдин вири эсерар агакь тавун гьайиф къведай кар хьана. Идан гьакъиндай за винидихъ веревирдер авунва. Муькуь патахъай, адан шиирар бейнида хвейи виридаз, абур кIватI хъийиз алахъайбуруз баркаллани къвезва. ИкI тахьанайтIа, чавай, гзаф маса шаирар, ашукьар хьиз, Кьуьчхуьр Саидни къакъатдай, квахьдай. Якъин месэла я, са шумуд виш йисар идалай вилик яшамиш хьайи ксарин ирс кIватI хъувун, ам къенин несилдив ахгакьарун четин кар я. ЯтIани чна винидихъ тIварар кьур алимри, шаирри, писателри, журналистри чпин руьгьди истемишзавай кар авуна. “Шикаят” ктабда Кьуьчхуьр Саидан 55, “Я Сад Аллагь” ктабда И. Гьуьсейнова гуьнгуьна хтунвай 10 шиирдин вариант, “Женгчи шаир” ктабда 65 шиир гьатна. “Эй, инсанар” тIвар алай ктабда абурал мадни 14 шиир алава хъхьанва. Инал заз са ихьтин месэладикайни веревирд ийиз кIанзава. XIV-XVII асирра яшамиш хьайи ва яратмишай шаиррин чIалар жагъур хъувун, абур чапдиз акъудун са акьван регьят месэла туш. И жигьетдай пара бегьерлу кIвалах 1925-1935-йисара авунай. Гьажибег Гьажибегован, Агъалар Гьажиеван, Мегьамед Гьажиеван, Аскар Сарыджадин, Къияс Межидован алахъунар себеб яз лезги халкьдиз 1917-йисан инкъилаб жедалди вилик шаирвилин кеспи ва милли литература вилик тухвай хейлин шаиррикай, ашукьрикай хабар хьана. Яни абур цIийи кьилелай майдандиз ахкъудна. Гаф кватай чкадал лугьун. Кьуьчхуьр Саидан ялавлу, метлеблу ва бедбахт кьисметди таъсир авур Къияс Межидова чи халкьдин бажарагълу шаир Хуьруьг Тагьирахъ галаз “Ашукь Саид” пьеса кхьенай ва ам Лезгийрин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай госдрамтеатрдин коллективди 1956-йисуз сегьнеламишнай. Музыкадин драма Лезгистандин саки вири хуьрера къалурнай, гьа гьисабдай чи Хпежрин хуьрени. Агьалийри тамаша пара хушдиз кьабулнай. 1960-йисуз, Москвада ДАССР-дин 40 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз республикадин театррин килигун кьиле фенай. Лезгийрин театрди аниз “Ашукь Саид” муздрама тухванай ва москвавийри артистрин къугъунриз еке къимет ганай. И агалкьунни театрдин кьилин режиссер Багъиш Айдаеван тIварунихъ ва бажарагъдихъ галаз алакъалу я. Къе чавай мадни шадвал ийиз жеда, хейлин йисар алатайдалай гуьгъуъниз Лезгийрин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай госмуздрамтеатрдин коллективди мад “Ашукь Саидахъ” чин элкъуьр хъувунва. Алай йисан июндин вацра артистри Дербентдин тамашачийриз режиссер Мирзабег Мирзабегова эцигнавай “Ашукь Саид” муздрама къалурна. Куьгьне цIийи тамашадиз Махачкъаладин, Дагъустандин Огнидин, Каспийскдин ва маса хуьрерин агьалиярни килигда. Аферин артистриз, абуру къуччагъ ашукьдин, адан кIаниди тир Дилберан, дустарин ва хандинни адан гъилибанрин жанлу, рикIел аламукьдай къаматар яратмишнава. Къурбан Акимова “Кьуьчхуьр Саидакай, адан девирдикай “Гьай тахьай гьарай” роман ва Ибрагьим Гьуьсейнова “Кьуьчхуьр Саид” поэма кхьена. Кьуьчхуьр Саидан цIийиз жагъур хъувунвай чIалариз талукь яз заз ихьтин баянар гуз кIанзава. “Алчах хандиз”, “Сад Аллагьдиз”, “Гуьзелдин тариф” (“Гъилериз кьий”), “Миресди балкIан къачурла” шиирар рагьметлу Абдул Фетягьа гьазурна “Самур” журналдиз (2007-йисан 2-нумра) акъатна. “Яр къвезава” шиир халкьдин сиверай Мегьамед Садикьа кхьейди я (“Литературадин Дагъустан”, 1988-йисан 3-нумра.) “Чидач” ва “Аялар” шиирар “КIиридай жагъай гъилин хатIарин шииррин альманах” ктабдай къачуна. Чизвайвал, чи патара халкьдиз Саид тIвар алай маса шаир малум туш. Амма къейд авун лазим я хьи, 200-300 йисар идалай вилик Сайид Агьмед тIвар алай шаирни яшамиш хьана. Адан анжах “Шехьрай” лугьудай са шиир гъиле гьатнава. Я адакай вичикайни са артух малуматар авач. Чна фикирзавайвал, винидихъ тIвар кьунвай кьве шиирдин автор Кьуьчхуьр Саид хьун мумкин я. Ашукьдин ирс кIватI хъувун патал рагьметлу Шамсудин Исаева (кьурагьви) еке зегьмет чIугуна. Ада халкьдин сиверай кIватI хъувур Саидан шиирар “Дагъдин булах”, “Коммунист” газетриз ахкъудна. “Лагь зи ярдиз” шиирни 1970-йисара «Дагъдин булахдиз» ахкъудай Кьуьчхуьр Саидан шииррик кваз ганай. 1990-йисара гьа и шиир “Лезги газетдиз” Етим Эминан тIвар алаз акъатна. Заз чидайвал, шиирдин Шамсудин Исаеван бинелувилин тереф хуьн дуьз я. Амай цIийиз чапзавай шиирар за кьуьчхуьрвияр тир диндин рекьяй дуьзгуьн кIелунар авур Сийидагьмедавай ва Тагьирова Муминатавай кхьейбур я. 1991-йисан сифте кьилера за “Шикаят” ктабдиз рецензия кхьенай. Ана ихьтин фикир хкатзавай цIарарни авай: “Гьикьван лагьайтIани, сифте яз акъудзавай ктабда шаирдин уьмуьрдиз, тухумдиз, яратмишунриз талукь месэлайрикай гегьеншдиз суьгьбетнайтIа, ктабдин къиметлувал мадни артух Саид Саидовавай жедай. Ашукь рагьметдиз фейидалай инихъ 179 йис алатнаватIани, ктабда чаз малум тир малуматрилай гъейри цIийибур авач. Исятдани чалай кIелзавайбурун суалриз жавабар гуз алакьзавач. Кьуьчхуьр Саид эвленмиш хьанани? Адахъ веледар авайни? Абурун кьисмет гьихьтинди хьана?” Къе чалай а вахтунин суалриз жавабар жагъуриз алакьна. Ашукьдин тухумдикайни, эвледрикайни, уьмуьрдикайни хейлин цIийи малуматар ганва. Жува-жуваз гьикьван герек авач лагьанатIани, рикIе датIана тIал твазвай месэладикайни кьве гаф талгьана жедач. Са арифдарди лагьанай, халкь патал чан эцигай, баркаллу крар авур ксар рикIелай алудун, абуруз дуьзгуьн къимет тагун усалвал, къайгъусузвал я. И жигьетдай чун - хуьрни, районни, чи регьберарни, халкьни къагьриман руьгьдин, гуьзел жавагьиррин иеси тир Кьуьчхуьр Саидаз буржлу яз амукьнава. Кьурагь районда ашукьдин тIварунихъ янавай колхоз (Кьуьчхуьра) авай. Гила амни амач. Бунтчи шаирдин ктаб анжах 1990-йисуз акъуднай. Республикадин я са хуьре, я са шегьерда адан памятник авач. Адан тIварунихъ янавай школаяр, идараяр, музеяр авач. Руьгь тухардайвал адан юбилеярни кьиле тухванач. 2004-йисуз Кьуьчхуьррин жемятди ва райондин администрацияди Кьуьчхуьра, гзаф мугьманризни эвер гана, халкьдин рикI алай шаирдин 237 йис тамам хьуниз талукьарнавай еке мярекат тухванай, мад рикIел хкиз жедай са затIни авач. Анжах гила руьгь хци, ватанперес ва жумарт рухвайри шаирдиз памятник эцигунин месэла гъиле кьуна. Абур себеб яз и ктабни чапдай акъудна. Къе шаирдин хуьрел харапIа лугьур тIвар акьалтнава. Дагълара яшайишдин четин шартIар ва уьлкведа гъиле кьур реформаяр себеб яз, кьуьчхуьрвийри бубайрин ватан туна, Белижда, Нуьгдида, Дагъустандин Огнида, Бугъдатепеда, Избербашда, Махачкъалада... кIвал-югъ, ери-бине кутунва. “Гьина аватIани чун кьуьчхуьрвияр я” лугьузва абуру. Гьахъни я. РикI, руьгь, иви дегишариз жедач. ЦIи Бугъдатепеда (кьуьчхуьрвийрин цIийи хуьр) лезги халкьдиз тарихда садрани квахь тийидай чIалан гевгьерар тунвай ашукь Саид рагьметдиз фейи йикъалай инихъ 200 йис тамам хьуниз талукьарнавай чIехи мярекат тешкилда. Кьуьчхуьр Саидан призар патал спортдин акъажунар кьиле тухуда. Зун инанмиш я, кьуьчхуьрвийри, маса ватандашрин куьмекни галаз, шаирдиз художник-скульптор Агьмад Адилова яратмишнавай бюстдикай - гьунарлу къаматдикай памятникни эцигда, адан тIварунихъ куьчеяр, идараярни яда. Адан жавагьирарни датIана эзберда.

Нариман Ибрагьимов
Лезги газет