Синонимар

Гьар са чIала синонимар авайди лап дегь заманрилай инихъди алимри къейднай. ГьакI ятIани, синонимар гьихьтин гафариз лугьуда, — суалдиз сад хьтин жаваб къени хьанвач. Бязи алимри (проф. В. А. Звегинцев) чIала синонимар жедайди къетIи инкарзава. Алай вахтундани чIалан илимда синонимриз гьар жуьредин тарифар гузва. Абурукай исятда менфят къачузвайбур кьвед я: 1) сад хьтин мана авай, чеб-чпивай стилистикадин, маса гафарихъ галаз алакъа хьунин, гафарин составдик кьазвай чкадин жигьетдай чара жезвай гафариз синонимар лугьуда; 2) чпи умуми мана гузвай, амма чеб-чпивай стилистикадин ва я са гьихьтин ятIани манадин жизвивилелди чара жезвай гафариз синонимар лугьуда.

Сад лагьай тарифдик эсер—произведение—чIал; герой—игит хьтин, кьвед лагьай тарифдик кIуьгьуь—ширин—верцIи; инсан—нефес—кас—кьил — фагъир — бенде—первана—фугъара—ятаб — буьндуьгуьр — смиж — явакьан—бейниван—ярамаз—къанмаз—аннамаз — кьанцIархъан хьтин гафар акатзава.

Гьелелиг илймдин жигьетдай хъсандиз яратмишнавай чIаларин словарар туькIуьрдайлани садбуру чпин кIвалах сад лагьай тарифдал, масадбуру—кьвед лагьайдал бинеламишзава. Месела, 1970-1971-йисара акъатай кьве томдикай ибарат тир «Урус чIалан синонимрин словарди» гзафни-гзаф сад лагьай тарифдихъ майил ийизва, амма адалай вилик акъатай «Урус чIалан синонимрин словарь» (1968-й.) тамамдаказ кьвед лагьайди бинедаваз туькIуьрнава. Чна теклифзавай словарда гьам сад лагьай, гьамни кьвед лагьай тарифдин гафар твазва, амма умуми мана ва манадин жизвивал къалурдайлa, чун гзаф игьтиятлувилелди ва мукъаятлувилелди эгечIзава, яни винидихъ инсан лугьудай гаф кьиле аваз ганвай синонимрин жерге чна вад умуми мана авай ва вад манадин жизвивал квай жергейриз пайзава: 1) инсан—кас—кьил—нефес—итим; 2) инсан—бенде—фагъир (факъир)—первана—фугъара—бейниван; 3) ятаб—явакьан; 4) келлегуьз—аннамаз—къанмаз; 5) буьндуьгуьр— смиж—шкьакь—минтIикь—мискьи.

Сад лагьай жергедин умуми мана— вичел чан алай, рахадай ва фикирдай алакьун авай, вичин зегьметдалди обществодиз лазим няметар арадиз гъидай ва ишлемишдай затI я. Абур сад-садавай чпин арада авай манадин жизвивилелди — тайин-тайинсузвилелди ва стилистикадин жигьетдай чара жезва. Кьвед, пуд, кьуд, вад лагьай жергедин гафарик сифте жергедин умуми манани ква (бенде—инсан, ятаб—инсан, келлегуьз—инсан, буьндуьгуьр—инсан) ва, адалай гъейрини, а умуми мана гьар са терефдихъай тайинарзава ва чеб-чпивай гьам жизви манадалди, гьамни стилистикадин рангуналди, чпи словарный составда кьазвай чкадалди чара жезва.

Дугъри я, манадин жизвивал тайинарун регьят кIвалах туш, ам литературный чIалал рахазвай ва чIалакай сад хьтин чирвилер авай кьве касди вири дуьшуьшра сад хьиз гьиссдач ва генани, акад. Л. В. Щербади лагьайвал, синонимрин словарь туькIуьрун патал эвелниэвел а чIалан вири гафарин ва а гафарин вири манайрин тамам ва дуьз список чарасуз я. Амма им словарь акъвазра, гьеле и кIвалах фад я лагьай гаф туш. Чпин тамамвилелди словарарни гьар жуьрединбур жедайди я. Месела, урус чIалан синонимрин сифте кIватIалрикай рахайдалай инихъ (1783й.) кьилдин вад словарь акъатна ва XIX—ХХвиш йисара гьар жуьредин журналра цIудралди синонимрин жергеяр чапдиз акъатна. ГьакI ятIани, алай вахтундани словарар туькIуьрунин кIвалах акъвазнавач. Чи гъилик квай кIвалахни лезги чIалан синонимар къайдаламишунин сифте тежриба яз теклифзавайди я.

2. Ихтилат физвай словардик кьве жуьредин синонимар кутазвач: 1) чеб-чпиз анжах текстина мукьва жезвай гафар, яни контекстуальный синонимар; месела, А. Саидован «Ислягьвилин шикилар» — эсерда авай кьейиди ва ифирайди хьтинбур: Бирдан тфенг акъатай ван, мадни ван, Къазунна цав, къазунна рикI инсандин; Чи райкомдии секретарь тир кьейиди, ТIвар «кулак» тир ам ифирай душмандин; 2) чеб кьилдин писателриз хас тир ва литературный чIала гьат тавунвай гафар. Месела, лезги чIала улакьда аваз физвай инсандиз пассажир лугьузва, адаз маса тIвар авач, амма Къ. Межидован «Гзаф къаравили кваса» рассказда азербайжан чIалай къачунвай ва чи чIала (литературный чIала) ишлемиш тийиэвай миниг лугьудай гаф ишлемишиава: Ямен эвичIна, Шофердихъ галаз минигар тухудай къав алай машиндал фена. Лезги литературный гафарин суьрет гудайла, миниг пассажир гафунин синоним туш, абур Къ. Межидован эсеррин чIала синонимар жезва

3. Са кьве гаф синонимрин жерге гузвай статьядин къурулушдикай. Синонимар тир гафарин кIаникай абурун умуми мана гузва. Адалай гуьгъуьнихъ галай цифрайри а синонимрин жергедин членар сад-садавай квелди чара жезватIа, къалурзава: 1 —манадин жизвивилер; 2 — стилистикадин жигьетдай тафатвилер; 3 — чIалан гафарин составда кьазвай чка; 4 — гафарин алакъа ва маса баянар. Эгер са цифрадин гуьгъуьнал тире алаз хьайитIа, абурун арада а цифради къалурзавай рекьяй са тафаватни   авач лагьай чIал я.   Синонимрин  жергеда   кьвед  ва   адалай гзаф гафар жеда. Сифте гузвай гаф жергедин  кьилин гаф  я—адаз  доминанта лугьуда. Доминанта, муькуь гафарилай тафаватлу яз, вичик куьгьневал, я  цIийивал квачир, чIалан вири стилра  ишлемишиз жедай гаф  я. Жергеяр доминантаяр тир гафарин сифте гьарфунилай башламишна  алфавитдин къайдада ганва.

"Словарь синонимов лезгинского языка"
Ахмедула Гюльмагомедович Гюльмагомедов