Тербия гунин рекье лезги шииратдин роль

И макъала тербиядикай, инсан тербияламишунин рекье, чи уьмуьрда шииратди гьихьтин чка кьазват1а гьадакай я.

Мумкин я садлагьана ва я гъавурда авачиз ихьтин суални арадал атун: шиирар гьинай тербия гьинай. Шииратдихъ инсан кубутвиляй, темпелвиляй акъудай ч1уру негьякьан, татугай хесетар хкуддай, ам ругьламишдай, гуьрчегвилихъ, т1арамвилихъ ялдай къуват-гьайбат ава. Шииратди инсандин вижданда игитвилинни эркеквилин гьиссер твада. Ша чна чи дегь девиррин тарихдиз, дуьз лагьайт1а фольклордиз са вил вегьен хъийин.

Лезгийрин игитвилин эпос «Шарвили». Ана лезгийри къецепатан душмандихъ галаз чпин азадвал, кьилдинвал масадалай асуллу туширвал патал женгер тухузва. Эпосдин кьилин герой Шарвилиди халкьдиз садвал, битаввал хуьниз эверзава. Эсердин кьилин идея ватандиз вафалу хьун, адан вилик жуван буржи гахкун, халкьдиз къуллугъ авун я. Шарвилиди вичин халкьдиз садвал хьайила душмандин къабагъда акъвазиз, адал гъалибвилер къазанмишиз жедайди, эгер чун пайи-паяр хьайит1а чун магълуб жедайди, чун мут1уьгъариз регьят жедайди лугьузва. Яни эпосди чун санал хьунин, сад хьунин тербия гузва. Риваят «Къванцин гада». И эсерда 14 асирда Лезгистандин чилел атай чапхунчи Тимурленга вичин аксина экъеч1ай чкадин халкьариз зулумар кьазва. Сагъ амукьайбур дагълариз катзава. Тимурленган кьушунар яд амачиз амукьзава. Текдиз хпер хуьз дагъда амай чубан гадади абуруз булахдин рехъ кьалурзавач, «яд-яд» лугьуз цихъ гьарарат хьанвай душмандин рад кьурурзава. Падишагьдин вилик акъвазна, вилер вилера туна ада:

«Вун душман я, душман я
Куьне кана хуьрер чи
Цин суракь гьич жегъич квез
Буркуь хьайт1ан вилер куь.
Адан вилер акъудун буйругъда Тимура.

Душманд вилик и дагълар
Мадни гзаф кьакьан хьуй
Рекьидалди душманди
Закай зурба са къван хьуй,

лагьана гъуцаривай т1алабна чан гузва кьегьалди. Адан т1алабун кьилиз акъатзава. Ам ч1ехи са къванциз элкъвезва. И риваятдикай гьихьтин тарс хкудиз жезва? Жуван чилни миллетни душмандиз маса дагайбур халкьдин рик1е амукьда, абур даиман гуьмбетриз элкъведа. Риваят «Бахтавар» халкьдивай харж к1ват1из атай хандикай я. Али ханди жемят хуьруьн майдандал к1ват1на харж к1ват1уникай малумарзава. Жемятди чпивай гуз жедач, чеб дарвили ава лагьайла ада шарт1 эцигзава. Вичин павливан Гаргаридихъ галаз къуршахар кьуна адал гъалибвал къазанмишдай павливан халкьдин арада хьайит1а вичи харжидикай азаддайди лугьузва. Майдандал Няметан руш Бахтавар экъеч1зава. Ада гьатта эркекар экъеч1далди сабур ийизвач. Бахтавара хандин павливан Гаргари са гъилелди кьазран кьам хьиз кьам, муькуь гъилелди вахчигдин к1ан кьуна цавуз гадарзава. Цавай майдандал юкьвал аватай Гаргаридин ч1улав лекь пад жезва. Магълуб хьайи хан вичин павливанни арабадин хулунил эхцигна хъфизва, халкьни харждикай хкатзава. Лезгийрин сивин яратмишунра дишегьлидин къаматдизни кьет1ен чка ганва. Ам эркекриз женгерани, к1валени, майишатдани далу, даях, куьмек я. И риваятдикай …. Шумуд несил и риваятрин таъсирдик кваз тербияламиш хьана, чи халкьдин руьгь хкажна къуват акьул ва камал гана. Вири вахтара чи лезги шаирри насигьатдинни тербиядин тах квай эсерар кхьена. Жегьил несил дуьз рекье тунин карда чпин пай кутуна.

Лезги шииратдин хазинада мякькем чка, кьилин чка кьунвай Етим Эминан эсеррикай рахайт1а, лугьуз жедла хьи адан шииррин ч1ехи пай тербиядинни насигьатдинбур тирди, гьатта муьгуьбатдин лирика къачурт1ани

Агь ширин мез, гуьрчег къамат, килиг заз
Яб телягьиз уьркуьтмиш жез фимир вун
Гьар рангунин лали хьтин жалад гваз
Элкъуьгъ захъди, кьил хураваз фимир вун
Вун яр ят1а вид ил-жаваб ая заз
Рик1ин хиял лагь, вуна гьич гумир наз
Ирид йис я ви дердина зун кьураз
Икьван ви гъам зи чандамаз фимир вун.
Эмина ваз лугьуда хьи «Эй зи яр,
Килиг тийиз мийир вуна зи рик1 т1ар
Вун паталди ч1улав авур табагъ чар
К1ел тавуна, квазни такьаз фимир вун.

И шиирда Эмина тавакъу авуна т1алабунин жуьреда вуч ийидат1а чирзава, лугьузва. «Севдуьгуьм» шиирда Эмина ик1 лугьузва:

На зи шад рик1 гъана дардал
Гьич ихтибар гъимир ярдал
На Эминаз авур кардал
Вири аламат хьана хьи.

Шаирди вафасуз ярдин ихтибар тавуниз эверзава. Къейд авуна к1анда хьи, адан бязи шиирар вичин ярдикай туширди. Дад чин тийиз какатай шей недалди, Халкьаризни т1вар гьак1 ужуз жедалди, Ч1уру гафар япуз гьахъсуз къведалди, Кьиникь гзаф хъсан я лагь зи ярдиз. И шиирни гьахьтинбурукай я. Ам ада кьве чин алай чингидиз, адан крарикай талукь касдиз, яни адан иесидиз ва гьахьтин масабурузни малум хьун, гьабурни уях хьун патал кхьенва. Адан «Дустариз», «Веси», «Тумакь яц» - ибур халис тербиядин эсерар тушни?

Вучда вакай и гьал алаз амукьна
Вегьий ви чандиз са мерез тумакь яц
Цел фидайла кьуд-вадра вун алукьна
Галай гачал жунгав хъурез тумакь яц.

Етим Эминан тумакь яцран образ ам темпел, бегьемсуз итим я. Шаир гьахътинбурал хъуьрезва. 150 йис алатнават1ани амай эсеррин хьиз и шиирдин тазавални чна къенин юкъузни гьиссзава, ам тумакь яцрал илигдай къирмаж яз ишлемишдай ихьтияж къенин юкъузни ама.

Ст1ал Сулейманан яратмишунрикай рахайт1а, абур несигьатрини, тербиядинни, кмалдин гьул я. Адан «Нубатсуз рахамир», «Герек туш», «Итимвал хъсан я», «Кавхадиз» ва гзаф масса шиирар. Абур к1елна рик1ел хвейи касдиз к1вале-кучеда, жемятдин арада жува-жув тухунин, эдебдин илим я.

Жуван гафар тефир ише
Межлисда рахун хъсан туш,
Гьак1 нубатсуз гъилер эч1е
Ягъиз, гьарагъун хъсан туш.
Фагьумнамаз вичин саягъ,
Виш(йис) салайни жедач уях,
Жемир а гафунин ч1алахъ,
Ат1ласдилай хун хъсан туш.
Вичин акьул вичиз дерин,
Шумуд ахмакьдиз за чирин,
Гъуьрч авуниз катран ерин(да)
Гьич а къузгъун хуьн хъсан туш. ва ик1 мад.

Хуьруьг ТIагьиран "Алхасан махорка" кхьена саки 100 йис алатнава. ТIагьир бубади Алхасар хьтин гьарамзадаяр къведайди ва абуру масадбурун сагъламвиликай фикир тавуна чпин хийир патал,гьатта инсанар кьейитIани,кIвалахдайдакай хабар ганай.Са асирдин вилик аян тир шаирдиз и аламатар. Чун шагьидар я къенин юкъуз карчийри чаз са Алхасан махорка( ламран цIапар квай) туш теклифзавайди. Абуру чун гьахьтин калбасайралди, яд кутуна заланарнавай верчерин мейитралди ва мсб. таъминарзава. Хуьруьг тIагьиран и шиирдай къвезвай тербия Алхасар хтин фендигаррив жув алцурариз тун тавун я. Тербиядин шиирар, ц1арар авачир лезги шаир авач лагьайт1а зун гъалат1 жедач.

Алирза Саидован «Хцихъ галаз ихтилат» поэма кьиляй-кьилиз гьахътин эсер я. Шаирди вичин хцихъ экъвена хайи чилин гуьчегвиликай,хайи чIалан верцIивиликай,адан адахъ авай гьайбатдикай, адан гележегдикай суьгьбетзава. Алай вахтунда,чеб кьадардиз тIимил тир халкьарин чIалар квахьунин къурхулувал авай девирда авторди вичин хцихъ элкъвена, чи милеттдин вири рухвайриз гьихьтин насигьат-тербия гузват1а:

ЧIалан сирер, зи хва, чирна куьтягь жеч,
Куьтягь тежер саягъ сирер инсандин,
- ЧIал авай халкь суьргуьндани куьлягь жеч,
Куьз лагъайтIа чIал я куьлег Ватандин.

Иззет Шерифова вичин басняда ик1 лугьузва:
Хьурай лугьуз к1валахар дуьз Чубанди кач гана гъуьлуьз Жанавурдиз! Икьван гагьда суьруьдикай Жанавурди сад тухузвай Веревирдиз! Гила кьве-кьвед тухуз хьана Сад заз хьурай, садни свасаз,
- Гьалтайбуруз лугьуз хьана Яргъал тийин чна суьгьбет: Ихьтин къавум кьуна лугьуз Чубан пашман хьана, гьелбет! Автордиз инал лугьуз к1анзава жанавурдикай къавум,дуст,хванахва кьуналди аслан тежедайди, жанавур гьик1 хьайит1ани,гьина ва мус хьайит1ани жанавур тирди. Ада к1елзавайди гьар са карда мукъаят хьун, ийизвай к1валах фикир-фагьум авуна кьилиз акъудунин тербия гузва. Жамидинан эсеррикай рахайт1а адан сатирадин кьилин везифа инсан дуьз рекье тун,квай нукьсанар хкудиз куьмек гун, са гафуналди тербияламишун я:

ЧIуру крар,пис къилихар! Куь гелер
Гележегда амукьдач заз аян я,
Инсанар фад михьи хьана куь рикIер,
Эхиримжи сатирик хьун заз кIан я.

И цIарарай шаирдин рикIин эрзиман аквазва. Инсан гьамга хьиз михьи хьун!

Алай аямдин авторризни тербиядин эсерар авачиз туш. Фейзудин Нагъиеван вич халкьдин манидиз элкъвенвай «Сагъ я лезги халкь» эсердай ц1арар:

Шагь дагъдин кьил тикзамайкьван
Чи яйлахри цуькзамай кьван
Чна чаз чан-рик1замай кьван
Сагъ я лезги халкь.

Авторди чаз гъвеч1иди к1ан хьуниз, ч1ехидаз гьурмет авуниз, тай-туьшдиз стха-вах, ч1ехидаз буба-ими лугьуниз арад хуш рафтарвал хьуниз эверзава, чи арада гьуьрмет хатур ва маса хъсан ерияр, халкьдиз хийирлу,менфятлу крар,гьерекатар, адетар амай кьван чи халкьни амукьдайди лугьузва, ва чаз абур хуьнин тербия гузва.

Майрудин Бабаханован «Автограф» шиир:

Гьар сеферда фикирайла кьисметдикай
Ватандин Физ к1ан жезва заз Дербентдиз, патав са дуст инсандин
Ам духтур я вичин яшда уьк1уь-цуру акунва
Лап агъа к1ан виш лезгидиз операци авунва
К1ан жезва заз вахт жагъурна, эвер гана са къвалахъ
Суал гана, чириз жуваз шаклу хьанвай са к1валах:
Нариман даш, чир тавурт1а, секин жедач сурани
Дуьз жаваб це, чи, лезгийрин, хуруда рик1 авани?

Шаирди ватанэгьлийрин хура рик1 хьана, гьар са карда вик1егь хьана к1анзава.

Жегьил шаир Муса Агьмедован «Бухарадин бармак» шиирда папа къачур бармакни алук1на кимел фейи итимдикай суьгьбет физва. Ада, к1вач-к1вачел вегьена, кимел кимел ацукьна, анал алайбуравай вичин бармак гьихьтинди ят1а хабар кьазва.

Тарифлуди я гьелбет,
Бармакдиз гаф авач хьи
Гьайиф, а ви бармакдин
К1аник итим кувач хьи,

- яни авторди бармакдиз килигай итимни, а итимдихъ гьахьтин уьтквем к1валахарни хьун чарасуз тирди лугьузва.

Шаиирриз адетдин инсанриз таквазвай нукьсанар, гъалат1ар, пис-хъсан аквада. Абур устадвилелди туьк1уьрна, къайдадик ктуна, ц1алц1амар хъувуна, халкьдин гьахъ-гьисабдал хкида, адал ахгакьарда. Шиират ам ахьтин дуьнья я хьи, гьар акатайдавай аниз гьахьна сейир ийиз, къекъвез, яни адакай т1еам хкудиз алакьдач, ругь баят хьанвайбурун ем туш шиират, вири адан гъавурда акъадач. Гьавиляй къелемдиз т1р гьик1 гузват1а, аялзамаз шииратдин къадри чирна к1анда. К1вале диде-бубади, аялрин бахчада, мектебда.

Лезги ч1ал гьиналди кьван я лугьудайбуруз заз Музафер Мелинмамедован кьуд ц1ар рик1ел хтана:

Накь са аял акуна заз
Лезги ч1ал гьич чин тийир
Диде лезги, буба лезги
Куьз я абур кьин тийир

- им шаирди вичин мецин харчивиляй туш кхьенвайди, хуруда авай тухул (жигер) канна кабаб хьана ч1улав хьайила кхьенва.

Гьайиф жедай к1валахар гзаф ава. Сагъ хуьрер ава къе, аялар патал акъудзавай «Кард» ва художественно-литературный журналар кхьин тийизвай, гьатта лезги ч1аланни-литературадин ва гъвеч1и классрин муалимри кьванни. Мегер а журналра муалимриз менфят къачудай са ц1ар кьванни авачни? Имам Шамила вичин вахтунда шиирар кхьин манияр лугьун к1евелай къадагъа авуналдай. Я имам вуна а к1валахар вучиз къадагъа авуна суал ганай Шамилаз.

- За гьикьван къадагъаяр эцигайт1ани, пандур кьадай гъилер-туп1ар ат1айт1ани халис шаирри шиирарни кхьида, халис манидарри маниярни лугьуда, халисан туширбуруз кич1е жеда.

Яшамишрай халис шаирар!
Яшамишрай лезги шиират!
Ассирарди халкьдиз къуллугъай, ва къени и рехъ давамарзавай!!!

Сейфудин Шагьпазов