ЧIалан михьивал хуьн чи гьар садан буржи я

Лезгидин виридалайни гужлу ва хци яракь адан чIал я.
Гьажибег Гьажибегов

Гьар са халкьдиз милли меденият, чIал ава. ЮНЕСКО-дин къарардалди дуьньяда гьар йисуз 21-февралдиз дидед чIалар хуьниз талукь мярекатар кьиле тухузва. Гьукуматдин федеральный стандартра образованидин къурулушда Россиядин чIаларинни культурайрин жуьреба-жуьревал, гьакIни тарих, къадимлу имаратар хуьниз кьетIен чка ганва.

Алай аямда чи республикадин кьиле акъвазнавапй регьберри милли политикадиз, миллетрин ихтиярар артухаруниз, дидедин чIал мягькемаруниз кьилин фикир гузва. Хайи лезги чIал чи баркаллу несилри асиррилай ассирралди гележегдин несилрив дурумлудаказ агакьарнавай къадим гуьзел чIаларикай сад я.
Дегь заманайрилай инихъ ам Къавкъаздин Албаниядин, арабрин, туьркверин, персрин ва чи девирдани урус чIалан таъсирдик хьана, амма гьар гьикI хьайитIани чи миллетди хайи чIал, адан кьетIенвал, гуьзелвал вири девирра хвена, чал агакьарна.

ЧIал михьиз хуьн, чIалан къанунрал амал авун чи буржи я. Ам гьикьван михьиз хвейитIа, гьикьван адав къадирлувилелди эгечIайтIа, чи халкьни   гьакьван кьуватлу жеда. Чаз бубайрилай амай лап хъсан адетар намуслу, акьуллу къайдаяр ава абур лап еке инсанпересвилиз хаснавайбур я. Хайи чIала чун регьятдаказ халкьдин тарихдихъ галаз, адан баркаллу крарихъ галаз танишарзава, халкьдив гьуьрметдивди эгечIдай хъсан чешне къалурзава.
Дидед чIал, литература, бубайрин хъсан адетар хуьнин гьакъиндай гьукуматди чIугвазвай къайгъударвилихъ галаз сад хьиз, чунни абурув гзаф мукъаятвилелди, иесивилелди эгечIун лазим я.

Дидед чIал чирун, бубайрилай амай адетар, ирс и рекьяй давамарун ва абур девлетлу авун, культура вилик тухун патал чахъ са кьадар тежриба хьанва. Лезгийрихъ милли школа, театр, дидед чIалал акъатзавай газетар, журналар, ктабар, телевидение, лезги чIалан словарь, урус чIаланни лезги чIалан словарь ава, амма лезги прозадин жигьетдай гьеле кесиб я, чахъ чи миллетдикай, абурун адетрикай, яшайишдикай кхьенвай тарихдин романар, очеркар, гьикаяяр библиотекайра тIимил ава. Чавай «Литературадин Дагъустан», «Самур», «Кард» журналрай кIелзавайбурувай са бязи эсеррикай менфят къачуз жезва. Анра лезги литературадал, поэзиядал рикI алайбур патал  фикир желбдай малуматар, макъалаяр, гьикаяяр акъатзава.  Амма, гьайиф хьи, и журналарни чи хуьрера гзафбуру кхьизвач. Им еке гъалатI я. «Лезги газет» кхьин тавур хизан хьун мумкин кар туш. ЧIал михьиз хуьнин карда газетдихъ, журналдихъ, театрдихъ, телевиденидихъ, радиодихъ галаз   санал чи бажарагълу шаиррин ва писателрин таъсирни екеди жезва. Амма чи халкьди, чIал хуьдай мумкинвилер аватIани, чIалан гележегдин патахъай къайгъу чIугвазвач.

Чи лезги чIалал акъатзавай  газетрикай, ктабрикай,   журналрикай   менфят къачузвач ва журналар, газетар кхьизвайбуруни кIелзавач, им лап гьайиф жедай кар я. «Эгер чIал амукь тавуртIа, халкьни амукьдач» арифдарри лугьузвай гафар рикIелай ракъурзава. Чи райондин депутатрин вад лагьай сеферда эвер гайи собранидин сессиядал «20I2-2020-йисара райондин сергьятра хайи чIал хуьн ва вилик тухун» лугьудай  программа кьабулна, эхиримжи вахтара ада хъсан нетижаярни гузва, амма чIал хирде ийизвай дуьшуыпарни амачиз туш, ам чна хуьн тавуртIа гележегдин несилрални агакьарунин къайгъуйрик хьун тавуртIа, чи чIал квахьда, дидед чIалаз кьетIен фикир гун чи буржи я.

Эхиримжи вахтара акьалтзавай несилри бубайрин тербиядин гафариз тIимил фикир гузва. ГьакI хьайила, чи куьгьне адетарни дидед чIални квахьзава. Школайра, куьчейра сад-садахъ галаз рахадайла лезги чIалан гафарин са пайни ишлемишзавач. Бес им жуван дидед чIалаз гьуьрмет тавун, жуван хайи чIал бегенмиш тахьун тушни? Ихьтин гьалдиз рехъ  тагун лазим я. Алай девирдин жегьилриз лезги культурадин тарихдикай, лезгийрин машгьур векилрикай хабарни авач, им лап тажуб жедай кар я. Хизан, жемят тербияламишунин карда инсанвал, гьарам, гунагь, суваб лугьудай гафари регьимлувилиз, дуьз  рекьел гьуниз еке куьмек гузва.

Чаз бубайрилай амай лап хъсан адетар, намуслу, акьуллу къайдаяр ава, бубайри чун чIехидаз гьуьрмет ийиз, адаз къарагъна чка гуз, чIехидан гафунал гаф эциг тийиз вердишарна. Виликдай аялривай  чIехи итимар алай кимелайни физ жедачир. Им чIехибурун гьуьрмет хуьнин лишан тир. Гила гзафбурун рикIелай неинки  гьуьрметдин лишанар, гьакI дидедин чIал, бубайрин тIварарни алатнава.

Чи халкьдихъ зурба мана, девлетлувал, къадимлувал авай тIварар ава, аялрал урус ва маса миллетрин тIварар эцигзава.  Идалай вилик вахтара чи ата-бубайри, мукьва-кьилиярни кIватIна, хизандин цIийиз хьанвай аялдиз тIвар хкядай, адахъни герек вичиз тайин тир са метлеб жен ва диде-бубайрин эрзиман мурадарни майилар къалурин. Вилик вахтара чна адет яз чи чIехи бубайрин, дидейрин, лайихлу инсанрин тIварар эцигдай. Лезгийрихъ чпин хсуси тIварар аваз, маса миллетрин, чебни чи чIалаз хас тушир тIварар эцигун дуьз яни? Маса халкьарин аялрал чи лезги тIварар тахьайла, чна абурун тIварар вучиз чи аялрал эцигзава? Чун михьи лезги чIалалди рахазвач. Чи лезги кIвалера лезги диде-бубади чпин аялрив «мама», «папа» лугьуз тазва, нетижада чун чи медениятдикай яргъа ксар жезва. Школайра, куьчейра, межлисра сад-садахъ галаз рахадайла, лезги чIалан гафарин гьич са пайни ишлемишзавач. Им жуван дидед чIалаз гьуьрмет тавунин лишан я. Ихьтин  гьалариз рехъ тагун лазим я.
Къенин юкъуз чи чIал, культура авай гьалди чак къалабулух кутазва. Чи чIал квез элкъвезватIа, чкайрин телевиденидин каналрай тухузвай передачайрай са бязи къуллугъчийрин рахунрай аквазва: (абур чна гьа лугьузвайвал гузва): «За квез цифраяр приводит ийида» «Чавай кIвалах алакьда восстановить ийиз» «Планировать авуна» «Стабильно кIвалах ийизва» «Кроме того, чаз чара авачир, кIвалах гзаф авай» «Пул ахце лугьуз чун напрягать ийизва» «Чи кIвалах действительно хъсандиз ава» «Гьа проблемадин патахъай чун обращаться хьана» «Положительный резонанс туна хъсан хьун патахъай» «За повторять ийидач» «Халкьди поддержка авуна» «Действительно абуруз возможностар гзаф ава» «Чун обращаться хьайила, на сегодняшний день чаз    куьмек гана» «Совместно гъиле кьуна хьизди ийида» «Любой вадеда ваъ лугьудач, любой пожелании ийида» «Хуьре единственный яд бес жезвач, часто эквер хкахьзава» «За объяснитда» «Между прочим работа тухвана» «Чи хуьре я поливной яд авач,я питьевой яд авач» «В конечном итоге гьакI решатна» «Совместно кIвалах ая» «Ам действительно дуьз я» «Кьве йисан къене выдающий личностриз музей эцигна» «Лап организованно фена» «В то же время мад са ихьтин вопрос ава» «Докладда совершенно правильно указатна» «Элементарный выводар авуна кIанда» «Куь вилик эцигнавай задачаяр решатна куьтягьна  кIанда» «Вуч причина аваз затягиватзатIа, лагь кван» «Чун успокоитса хьана кIандач» «Вири службайрин работникри кIвалах активизировать авун, зи просьба я» «Санитарный правилояр, значит, соблюдать ийизвач» «За даже лично эверна специалистриз, предупредить авурди я» «В результате заверять ийизва о том, что чна вири   недостаткаяр ликвидировать ийида» «Чна первый выпуск куьтягьна, ахпа в разных местах кIвалах авуна» «Телевидениедай хороший передачаяр авач» «Вот, квез аквазва, конечно, абур гьакI жезвайди туш, по секрету лугьун квез» «Жалко конечно, а кар кьилиз акъатнач». Ачух тарсунай (математикадин):  «Зун уверена я» «Точно ихьтин картина» «Очень интересный знак я» «В самом деле лагьайвал» «Буква «Е» квез чизва, вместимость обозначатзава, абур сравнивать ийин, садхьтинбур яни, разныяр яни» «Давай чна гьар сада кхьин» «Идан тIвар раньше икI тир» «Им чIехиз аквазвачни чуть-чуть» «Так.., гила чна вуч ийизвайди тир аялар?» «Так...им спокойнадаказ ахъайна, абур чертитна» «Гила заз мад са помощник герек я» «Тарсуна разговаривать ийидай ихтияр авач»  «Самый страшный дяве чна победитна» «Чи сельский хозяйство глушить ийизва» «Хуьрер исчезнут хьанва». «Любой закон с первых колес кьабулзавайди я.» «Так, по моему, дальше продолжатна кIанда» «Ошибка исправитна кIанда» «В целом, планка снизитна кIанда» «Долговой ямада ава» «Аялар чи будущий я, чи подрастающий поколение я» «Зал примитивный яз акурди, чна в прошлом году  соревнование тухвана выигратна» «За призывать ийизва всех родителей аялар спортдиз ракъура. И в среду, пятницу заниматься жезва» «Соответственно, проблемаяр гзаф ава» «Усиленный къайдада кIвалахзава» «Единственный, чаз са вопрос ава» «Гьар йисуз обновить ийизва» «Суть дела вуч я кьван, вири отражатзава» «Чна куьмек ощущатьзава со стороны Главы» «Невооружённым глазом аквазва»  «Чаз касатся туш» «Дальше продолжатна кIанда, за квез агитация ийизвайди туш». ИкI, мад ва мад... …  Язух дидед чIал!! Инай аквазвайвал, бязибуру, чи чIала хсуси гафар аваз-аваз, урус гафар алазни-алачиз ишлемишзава. Килига, ибур гьихьтин рахунар хьуй. Им гьи чIал я? Ихьтин лезги рахунар жедани?

Чпикай суьгьбет физвай ксар чпин рекьерай хъсан пешекарар я, амма, гьайиф хьи, абурун рахунар ата-батабур, урус, лезги гафар какахьнавай шит ихтилатриз элкъвезва. ЧIалан михьивал, маналувал хуьниз фикир гузвач. Радиояр рахазмач, хайи дидед чIалал гудай хабаррихъ жемятар тамарзлу жезва.
ЧIалан муаллим вичин тарсаривни еке жавабдарвилелди эгечIна кIанда ва аялриз лезги эдебиятдикай, чIалакай, тарихдин месэлайрикай, адан культурадикай, адетрикай  дерин чирвилер гуз, аялар дидед чIалал ашукьариз алахъна кIанда. Школайра ачух тарсар, вечерар, викторинаяр тухвана кIанда.
Дидед чIал течиз хьайитIа, чахъ вуч амукьзава? ЧIал чи    гужлу алат я, яракь я. ЧIал хуьнин месэладал диде-бубай-рини зегьмет чIугун герек я.

Аялрин бахчайрани лезги халкьдин махар, манияр, кьуьлер чируниз еке фикир гана кIанда. Шаиррихъ галаз гуьруыприн мярекатар кьиле тухуз, абу­рун эсерар хуралай чируниз фикир гуз хьана кIанда. Районрин хуьрерин библиотекайра, клубра Дагъустандин авторрин теснифар виридалайни хъсандиз кIелдайбурун конкурсар аялрин арадай  бажарагълубур жагъурун патахъай тухун герек я. Гзаф фикир шегьеррин мектебра кIелзавай чи аялри    дидед чIал чирунин месэлайриз гана кIанда. Мектебра, иллаки шегьеррин мектебра, аялриз тарсар гунин кIвалах ерли хъсанзавач. ЧIалаз фикир тIимил гузва. Школайра дидед чIаларай тарсар факультативдин жуьреда тухузва. И гьал районрин са бязи хуьрерин мектебрани ава. Аялар    дидед чIалан тарсарикай къерех ийизвай дуынуыпарни жезва. Анра дидед чIалаз, бубайрин крариз, вафалувилиз талукь тербиядин кIвалах  айифарнава. Хайи чил, чIал,   литература кIан хьуниз, акьалтзавай несилдиз руьгьдинни-эдебдин тербия гуниз эвер гузвач.

Республикада дидед чIалан тарсар гунин методикани тарифдай чкадал алач. Авайвал лагьайтIа, гзаф вахтара лезги чIалан тарсар гузвай муаллимрихъ чпихъни бегьем чирвилер авач, я чпел алахъни ийизвач. Меркезда яшамиш жезвай лезгияр чпин аялрихъ галаз урус чIалалди рахазва. Эхь, урус чIални чир хьана кIанда, амма жуван хайи чIал чир тахьун им гьихьтин кар хьуй, манияр чируникай чун рахан тийин, мумкин я а дидейризни бубайриз чпизни   течиз хьун. Им беябурчивал я. Республикада яшайишдин шартIар татугайбур тирвиляй кеспи, кIвалах ийидай карханаяр авачирвиляй чи жегьилар масанриз куьч хьуниз, анра кIвал-югъ кутуниз мажбур жезвай делиларни тIимил туш. Алай вахтунда пата-къерехда яшамиш жезвай ва маса    уьлквейриз куьч хьанвай лезгийрин кьадарни тIимил туш.    И кардини еке таъсир ийизва. Чи чIал квахь тувун патал герекди анжах са шартI я: аялриз хизанда дидед чIал чирун. Идалай алава чи халкьдин дегь    девиррин тарих инсанриз ашкара авун чи буржи я. Чи ата-бубайри гьихьтин тешпигь авачир культура, адетар арадал гъанайтIа чир хьун везифа я гьар са лезгидин. Акьалтзавай несилриз тарих, адетар чир тавуртIа, авай гьалда амукьайтIа, чи чIал квахьда, чахъ чи тарих, адетар, культура амукьдач. Лезги чIал бинелу, девлетлу, гуьрчег, къешенг, кьезил чIал я, ша чун чи чIалав къадирлувилелди эгечIин. ЧIал вич-вичелай квахьдайди туш. Ам адан сагьиб, иеси тир халкь амачирла квахьда.

ЧIал квадар тавунин, ам хуьнин, вилик тухунин къайгъуда халкь вич, адан савадлу,  марифатлу векилар вилик жергеда хьана кIанда. Девирар, тарихар дегиш жезва ва и дегиш хьунрихъ галаз алакьалу яз гьар са миллетдин культурадин дегишвилер арадал къвезва. Лезги чIал, амай чIалар хьиз югъ-къандивай девлетлу, гуьрчег ва везинлу жезва. Уьмуьр акъваз тавуна вилик физва, зегьметди, илимди дуьньядин майданра ажайиб шейэр яратмишзава, инсанрин, халкьдин арада «дуствилин муькъвер» тешкилзава. Идани дидед чIал, амай чIалар хьиз, девлетлу    ийизва, адан маналу гафар, дурумлу ибараяр алава хъийизва. Чаз дидед чIал, хайи ватан хьиз кIан хьун лазим я. ЧIал гьар са миллетдин руьгьдин игьтияж, дережа, уьлчме я. Ша чна  дидед чIалаз, хайи чилиз,  ди-де-бубадиз, агъзур йисаралди чахъ авай адетриз гьуьрмет ийин.

Дидедин чIал! Бедендик, руьгьдик лувар кутадай къудрат авай такьат, агъзурралди инсанар, са дидедин веледар хьиз, агудзавай, сад ийидай къуват я. Дуьньядиз эдебиятдин гуьзел, эсерлу миллионралди инсанриз таъсир ийидай жавагьирар яратмишиз  куьмек гузвай алат я чи чIал. Халкьдин руьгьдин хазинаяр тир дидед чIал, литература, бубайрин хъсан адетар хуьнин гьакъиндай гьукуматди чIугваз-вай къайгъударвилихъ галаз сад хьиз, чунни абурув гзаф мукъаятвилелди, иесивилелди эгечIун лазим я.

ЧIал хвена вичин несилрал агакьарайла, халкьдин манияр билбилрив агакьарайла, дувулар дериндиз, тарих яргъариз фейила, гележег уьтквем векилрив агакьарайла, миллет садрани рекьидач.

АБДУЛМУТАЛИБОВА Майина Саидовна,
композитор,
Россиядин журналистрин Союздин
ва «Куьредин ярар» культурадин центрдин 
комитетдин Гьуьрметлу член.