Халкьдин руьгьдин ктаб

ТIвар-ван авай алим ва писатель Къурбан  Халикьович Акимован къелемдикай и мукьвара мад са зурба ктаб хкатнава. ЦIийи кам кьетIенди, вичиз тешпигь авачирди, лезги халкьдин филосо­фия­ милли адетра, халкьдин яратмишунра, эдебиятда, тарихда веревирднавайди я.

Зи ихтилат “Мавел” чапханада 152 чиникай ибарат яз акъатнавай “Лезги халкьдин философия” (тираж — 500 экземпляр) ктабдикай я. Ам сифте гафуникай, ахтармишунрин гьакъиндай кхьенвай кьилин малуматрикай (введение), кьуд кьиликай, эхиримжи гафуникай (заключение), алава материалар яз ктабдиз ганвай кьве рецензиядикай ибарат я, ишлемишнавай литературани къалурнава. Рецензентар философиядин илимрин доктор, ДГУ-дин про­фессор, Россиядин писателрин Союздин член О.Гьуьсейнов ва филологиядин илимрин доктор, ДГПУ-дин профессор М. Къурбанов я.

Халкь патал, несилар патал илимдани эдебиятда кагьулвал течиз зегьмет чIугвазвай халис ватанперес ксарихъ гьамиша нуфуз ва гьуьрмет жеда. Къ.Акимовни гьа ихьтин ялавлу лезгийрикай сад я. Гзаф кIелнавай, камаллу ва савадлу алимди кхьенвай ктабдикай са вуч ятIани лугьун заз регьят месэла язни акваз­вач. Вични, четин ва камаллу илимдиз — философиядиз — талукь ктабдикай. И жуьредин ктаб лезгияр патал сифте яз акъатнава.

Сифте нубатда зун рецензентри ктабдиз ганвай къиметдихъ, адан метлебдин гьакъиндай лагьанвай фикиррихъ галаз та­ниш хьана. Абуру алимдин цIийи кIва­лах­­дин метлеблувал, илимда цIийивал, ахтармишунин хъсан дережа къейдунихъ галаз сад хьиз, ктаб халкьдин арада марифат чукIурунин, акьалтзавай несилриз ватанпересвилин тербия гунин къиметлу чешмедиз элкъведайди тестикьарнава. О.Гьуьсейнован фикирдалди, ктабдин авторди авунвай веревирдер, ахтармишнавай месэлаяр гьакъикъи чешнейралди къалурзава. “Намусдин къанун яз, гьар са лезгидивай менфят къачуз жедай кьетIен жуьредин руьгьдин ктаб арадал атанва”, — къейднава О.Гьуьсейнова.

“Адетра, фольклорда ва динда халкьдин философия”, “Тарихдинни этнографиядин чешмейра халкьдин философия”, “Эдебиятдинни искусстводин эсерра халкьдин философия”, “Диаспорайрин фи­лософия” кьилерикай ибарат я ктаб. Эхирдай веревирднавай ва къарагъарнавай месэлайрин нетижаяр кьунва, халкьдиз вири рекьерай вилик финин карда вуч герек ятIа, гьихьтин гьерекатар кьилиз акъу­дун лазим ятIа, гьабурукай ихтилатнава.

Сад лагьай паюна алимди адетра, фольклорда, динда халкьдин философия веревирднава. Агъзур йисара арадал атай лезги махлукьатдин адетар сиве-меце гьатнавай къайдайрикайни къадагъайрикай, эдебдикайни ахлакьдикай, махарикайни ри­ваятрикай, мисалрикайни манийрикай ибарат тир ва абурухъ са макьсад авай — инсан, иллаки жегьил несил, азадпересар, адалатлубур, викIегьбур, намуслубур, зегьмет кIа­нибур яз тербияламишун. Алимди къейдзавайвал, алимрин-педагогрин кIвалахри, писателрин эсерри милли адетрихъ авай метлеб ачухзава, абуру халкьдин философиядиз гзаф таъсирзава. Халкьдин кьисмет гьикьван мишекъатди, муракабди хьа­натIани, гьи­кьван мидяйрин гьужумриз акси рум га­на­тIани, халкьди хайи чил, адетар, чIал, милливал дирибашвилелди хвена. Гьа ихьтин четин имтигьан­ри, уламри халкьдин къилих, психология, къа­нажагъ, философия арадал гъана. Халкь­дин философия къешенг эсерар (халкьдин яратмишунрин, художественный эдебиятдин) арадал гъанвай хайи чIа­лалай гатIунзава. Мисал яз, авторди шаирар тир К.Меликан, Кь.Саидан, Е.Эминан, С.Сулейманан, Х.Тагьиран, Н.Шерифован, А.Фатахован, И. Гьуьсейнован, З.Ризванован, М.Жалилован, О.Гьуьсейнован, М.Меликмамедован, С.Гьажиеван, А.Фетягьан, М.Ар­зу­манован ва масабурун эсерар гъизва.­

Девлетлуди тир фольклордин эсеррани (“Шарвили” эпос, манияр, махар, миса­лар, мискIалар, насигьатдин кьисаяр, къаравилияр, риваятар…), авторди къейдзавайвал, халкьдин асул философия ава. Абурай чаз гьар сад камаллу, акьуллу, регьимлу, жумарт, ислягь, намуслу хьун герек тирди аквазва. Хванахвавал, мугьманпересвал ата-бубайрилай амай хъсан адет тирди халкьдин мисалралди рикIел хкизва: “Мугьман кIвалин берекат я”; “Мугьман галачирди кIвал туш”.  Хъсан адетар, ирс хьиз, гележегдин несилрал агакьарзава, гьа икI, асиррай асирриз физ, абурукай миллетди менфят къачузва, чи йикъарани дегь девиррилай амай менфятлу адетар халкьди давамарзава.

Инал са махсус къейд ийин хьи, алим­ди­ философия гаф лезги чIалаз “веревирдилим” хьиз таржума ийизва. Тарихдинни эт­нографиядин чешмейра халкьдин филосо­фиядикай веревирдзавай пайни (кьил) итиж­луди я. “Дербент-наме”, “Ахцегь-на­ме”­, “Миграгъ-наме”, “Лезгийрин тарих”, “Лез­гистан” ва маса чешмейрин бинедаллаз халкьдин философиядиз тарихдин хи­ляй килигнава. Халкьдин къагьриман рухвайрикай, гьа жергедай яз Гьажи Давудакай, абурун гьерекатрикай цIийи веревирдер, малуматар раижнава. Ктабдин метлеб­лувал лезгийрин гьакъиндай маса миллетрин алимри, чIехи ксари лагьанвай фикиррини ачухарзава ва артухарзава. Урус ге­не­рал А.Ермолова, этнограф И.Гербера, XX асирдин писатель, генерал ва тарихчи Н.Гли­ноецкийди, писатель ва декабрист А.Бестужев-Марлинскийди, шаирар тир М.Лермонтовани В.Величкоди ва масабуру­ чпин къейдера лезгияр муьтIуьгъариз тежербур, зегьметдал рикI алайбур, азадбур, ма­садалай аслу туширбур, ватандал кьарубур, адалатлубур, жумартбур тирди кхьенва­.

ХIХ асирда халкьдин арада машгьур хьайи шейх, камалэгьли, философ, Кавказда тарикъатдин бине кутур Мегьамед Ярагъвидин философиядикайни ихтилат куднава. Малум тирвал, Мегьамед Ярагъвидикай философ ва писатель Агьед Агъаева илимдин рекьелди ахтармишнавай ктаб кхьенай. Шейхдин философиядин фикиррив ацIанвай камаллу келимайрикай, насигьатрикай са кьадарбур чи гъилевай ктабдани гьатнава.

Алимди кхьизвайвал, лезги халкьдин философия са шумуд къатуникай ибарат я. Эдебиятдин эсерра ва искусствода халкьдин философиядикай ихтилатзавай кьил авторди “Философиядин шиират”, “Философиядин гьикаят”, “Аялрин эдебиятдин философия”, “Алай девирдин заридин философия”. “Искусстводин философия” хилериз пайнава. И жигьетдай авунвай ахтармишунар квекай ибарат ятIа, гьа и кьилери-паяри чпи успатзава. Философиядин кьатIунар шииратда гьикI артмиш жезватIа, кьилди къачуртIа, лезги классикрин эсерри и жигьетдай гьихьтин роль къу­гъвазватIа, гьадакай ктабдин пуд лагьай паюна гегьеншдиз веревирднава. Алатай девиррин ва чи аямдин шаиррин, писателрин эсерра халкьдин кьадар-кьисметдикай, азадвиликай, кьве патал пай хьанвай ватандикайни халкьдикай суьгьбетзава. Алимди философиядин жигьетдай хейлин къелемчийрин эсерар ахтармишнава.

“Диаспорайрин философия” кьил ганвай материалра лезгияр куьгьне заманайрилай гъурбатриз акъатунин себебрикай, исятда гьам Россиядин, гьамни къецепатан уьлквейра авай лезгийрин диаспорайрин векилрикай гегьенш веревирдер авунва. Чеб авай чкайра машгьур хьайи лезги алимрихъ, жемиятдин деятелрихъ, ху­дож­­никрихъ, артистрихъ, генералрихъ, академикрихъ, спортсменрихъ, духтуррихъ ва маса рекьерай вини кукIушрив агакьнавай ватанэгьлийрихъ галаз танишарзава. Гьа са вахтунда къариблухра авай чи диаспорайрин векилрикни халкьдин битаввал, садвал, азадвал авай са ватан тахьуни  теспача кутазва.

Халкьдин психологиядизни философиядиз “перестройкадин” йисари, СССР чукIуруни писдаказ таъсир авурдакай, Да­гъустанда, Азербайжанда авай лезгийрин гьаларикай, вини дережадин къуллугърал тайинарзавай бязи векилар халкьдихъ рикI кун тийизвайбур тирдакай ихтилатзава. Гьавиляй лезгийрин месэлаяр кьулухъ галамукьзава. Мисал яз, Лезгинцевриз тим­тал эцигна акьалтIариз хьан­вач, Докъузпара райондикай Самурский район жезвач, Самур вацI кьибледихъ авахьзава, амма Дербентдиз яд бес жезвач, Самур там кьуразва ва икI мад. Гьа са вахтунда Дагъустан ва Азербайжан республикайрин мулкарай къецепатахъ акъатай лезгияр къуллугъдинни агалкьунрин рекьерай гьасятда виликди физва. Абурукай алимар, директорар, ректорар, шегьеррин кьилер, кьилин духтурар, министрар, халкьарин арада сейли инсанар жезва.

“Гьар са халкьдин философиядихъ халкьдиз уьмуьр кьиле тухуниз, сагъ ва би­тав яз амукьуниз, гележегдани виликди финиз куьмек гудай вичин кьетIенвилер ава”, — кхьизва алимди. Миллетдин тIал алай месэлайри ватанперес алимдин руьгьдик къалабулух кутазва, ам секинсузарзава. Татугай гьаларин гьакъиндай ада икьван чIавалди кхьей публицистикадин макъалайрани, ктабрани месэлаяр къарагъарнава.

Виликди фин ва макьсадрив агакьун патал чахъ лезги намус, материалиствилин кьатIунар, милли руьгь хьун ге­рек яз гьисабзава. Халкьдиз виликди финиз манийвал гузвай терефар-себебар алимди дуьзенавилихъ, ихтибарлувилихъ, аслу тушир газет-журнал тахьунихъ, бязи чиновникрин лавгъавилихъ, къанунсузвилелди халкь кьве патал пайнавай часпардихъ галаз гьахълудаказ алакъалу ийизва­.

Чи девирдин муракаб шартIара, къатма-къариш гьалара цивилизацияди вичин кар аквазва. Алимди шадвилелди къейдзавайвал, лезги халкь агьваллу ватанпересрин къуватралдини алахъунралди еримлу жезва. Ктабда марифат, илим, спорт ва маса хилер вилик тухун патал чи магьалра ватанэгьлийрин  такьатрихъ арадал гъанвай чIехи дараматрикайни малуматар гьатнава.

Фикирар умумиламишна, куьрелди лагьайтIа, “Лезги халкьдин философия”  ктабди чун вужар ятIа, чахъ вуч аватIа, чна вуч хвена кIандатIа, куьн къайгъударвал авун чарасуз ятIа, гьабур ачухдаказ къалурзава.

ЦIийи ктабдикай гегьеншдиз мадни кхьиз жеда. Адахъ галаз тамамвилелди таниш хьун патал чна ам гьар садаз кIелун теклифзава. Ктаб гьар са лезгидиз чир хьана кIани важиблу делилрив ацIанва. Чав агакьнавай ктаб алимриз, муаллимриз, студентриз, мектебда кIелзавайбуруз ва масабуруз итижлу жеда.

Куругъли Ферзалиев
Лезги газет