Гьакъикъатдин суракьда

Лезги литературоведенида чIехи шаир Етим Эмин дидедиз хьайи хуьруьн жигьетдай тайин тир делил авач: садбуру ам Кьурагь райондин Цилингрин хуьряй, муькуьбуру Сулейман-Стальский райондин Ялцугърилай я лугьуз тестикьарзава. Гьуьжетарни давам жезва.

Зун эдебият ахтармишзавай алим туш, жуван халкьдин тарих итижлу тирвиляй за виликан девиррин араб чIалалди кхьенвай чешмеяр суракьзава, абур чи чIалаз таржума ийизва. Нетижада малум тушир чинар винел акъатзава.

Зи фикирдалди, гьакъикъатда Етим Эмин гьи хуьряй ятIа тайинарун патал шаир яшамиш хьайи девирдихъ элкъвена кIанда, гьа йисарин чешмеяр мад сеферда тупIалай авун герек я. Малум тирвал, виликан девирра кхинар арабдал (аджамдал) ийизвай, гьа жергедай яз, Эминани.

За Ичинрин хуьре жуван кIвале лезги тарихдиз талукь музей арадал гъанва. Абурун арада Етим Эмина араб чIалал гъилин хатIаралди кхьенвай дафтарарни ава. Къейдна кIанда, са вахтара шаирри чпин шииррин эхиримжи бендина автордин ва адан хуьруьн тIвар къалурун деб хьанвай. Етим Эмина аджамдал кхьенвай хейлин шииррин эхирда «Етим Эмин ал Ялцугъари» (яни ялцугъви) къейднава. Са мисал гъин: «Назм силсила авлияил кирам Мугьамад Эмин ал Ялцугъари. 1338. 8 раджаб». Ихьтин чешнеяр мадни гъиз жеда. Зи фикирдалди, эгер Етим Эмин хайи бине Цилинг тиртIа, ада вичин эсерра ялцугъви ваъ, цилингви къейддай.

Эминакай рахадайла, заз кIелзавайбурун фикир мад са делилдал желб ийиз кIанзава. 1994-йисуз публицист Нариман Ибрагьимова акъуднавай Хпеж Къурбанан шииррин кIватIалда, гъалатI хьана, Етим Эминан шиир (45-46-чинар) Х.Къурбанан къул алаз ганва. Етим Эминан гъилин хатIарин зи музейда авай дафтарда (ам аджамдал кхьенва) винидихъ тIвар кьунвай ктабда гьатнавай шиирни ава. Агъадихъ чна ам гузва:

Рабби

Рабби гьар са дуьньяда
Авни мадад вун я хьи.
Вири шейэр фана я,
Даим абад вун я хьи.

Диде-дадаш авачир,
Велед-юлдаш авачир,
Бажи, къардаш авачир,
Вагьид агьад вун я хьи.

Бине, макан авачир,
Маскан, магъдан авачир,
Гьаким – султIан авачир,
Даим азад вун я хьи.

Рабби, завал авачир,
Тагъаяру гьал авачир,
Ташбигь, жамал авачир,
Гьаким самад вун я хьи.

Халикь, шарик авачир,
Ташбигь, малак авачир,
Девлет, уьскуьч авачир,
Даим абад вун я хьи.

Вилер авачиз, акваз,
Мез авачиз, рахаз,
РикIин сирдикай хабар,
Рабби, абад вун я хьи.

Руьгь авачиз, деринд,
Яб авачиз ван жерид,
Я раб лам – ялид
Ва лам – юлад вун я хьи.

Ирид чилер цаваринн,
Ирид икьлин гьуьлерин,
Тамам буьтуьн эллерин,
Халис устад вун я хьи.

Эвел буба Адамдин,
Ахпа эхир Хатамдин,
Вири жумла аламдин,
Зикир, фейрад вун я хьи.

Вири шейэрин Халикь,
Гьар са мазрукьдин разикь,
Гьам магъбудвилиз лайих,
Агъа, тек сад вун я хьи.

Я Рабби, вун я вадуд,
Гьар са гьамиддин магьмуд,
Етим Эминан макьсуд,
РикIин мурад вун я хьи.

(Шиир аджамдин бязи кьетIенвилер вилив хвена таржума авунва – А.Р.)

Къейд ийин хьи, Н.Ибрагьимован «Пуд асирдин эдебиятдин пуд кукIуш» ктабда винидихъ гъанвай шиир са бенд алава хъувуна Хпеж Къурбанан тIвар алаз ганва:

Хпеж Къурбанан дуьадал,
Ислам диндин бинедал,
Гунагьрин сан – килледал,
Зи иман-дад вун я хьи.

Зи гъилевай дафтарда и шиир, вучиз ятIани, и бенд галачиз, Етим Эминан тIвар кьунвай бендиналди куьтягь жезва.

Ариф Рустамов, Ичинрин хуьруьн мискIиндин имам
Лезги газет

Рубрика

Макъалаяр

И сеферда гъиле къелем кьуниз зун мажбур авурди “ЛГ”-дин 5-нумрадиз акъатай “Гьакъикъатдин суракьда” макъала я. Сифтени-сифте а макъаладин автордикай кьве гаф лугьун. Заз Ариф Рустамов телевизордай, газетдай, зи танишрин гафарай чида, мукьувай таниш туш. Баркаллу крарин иеси я. Ада вичин хайи кIвале музей ачухнава. Хейлин экспонатар кIватIна, гьа жигьетдай куьгьне ктабарни. Абур кIелунал, таржума авунални машгъул я.

Эгер инсандин хура авайди, якIун тике тушиз, рикI ятIа, амни жуван халкьдихъ, ватандихъ куз хьайитIа, адавай гьа вич алай чкадал кIвалени, еке мумкинвилер авачизни, баркаллу кIвалахар ийиз жеда. Рахунар пара, крар тIимил жезвай алай аямда Арифа ийизвай кIвалахрин важиблувал къейдна кIанда.

Гила макъаладал хквен.

“Лезги литературоведенида Етим Эмин дидедиз хьайи хуьруьн жигьетдай тайин делил авач”, – кхьизва авторди. И гафариз акси яз, заз лугьуз кIанзава хьи, Эминан уьмуьрдин ва яратмишунрин рехъ ахтармишай алимри и гьуьжетдал фадлай нукьтIа эцигна, куьтягьнава. И кар инлай кьулухъни фикирда кьун лазим я. Абурун ахтармишунрай малум тирвал, Эмин Цилинга дидедиз хьана. Эмин гъвечIизамаз, Севзиханан хизан Цилингай Ялцугърал куьч хьана. Абурукай халис ялцугъвияр хьана. Лезги халкьдин рикI алай шаирдин сурни гьана ава.

“Етим Эминан шииррин эхирда Етим Эмин ал Ялцугъари кхьенва”, лугьузва авторди. Севзиханан гъилни кьуна фейи ам Ялцугърал чIехи хьана. Вири уьмуьр гьана акъатна. Мукьва-кьилияр, ярар-дустар, диде-бубадин сур-кьулни гьана хьана. Са мисал гъин: эминхуьруьнви Рамазан Кьасумхуьрел са идарадиз фейила, адавай вун гьинай я лагьана хабар кьуртIа, ада вич гьинай я лугьуда? Гьелбетда – Эминхуьряй. Ада вич Кьеандилай я лугьудач кьван.

Бес Эмина гьикI кхьин лазим тир?..

И гьуьжетрин патахъай Дагъустандин халкьдин шаир, чи баркаллу руш Ханбиче Хаметовадин гафар рикIел хкун кутугнава:

Эмин патал чи гьуьжетар куьлуь я.

Цилинг хьанай, Ялцугъ хьанай вуч ава?

Лезги халкьдихъ Етим Эмин вич ава,

Адан тIварцIиз девирарни куьруь я.

Ихьтин камаллу келимайрилай кьулухъ мад делилар, гьуьжетар куьз герек я?

Эмин цилингвидизни, ялцугъвидизни, къурушвидизни, кцIарвидизни сад хьиз кIан я лагьайтIа, зун кIусни гъалатI жедач. Ам гьар са лезгидиз играми я. Эминан ирс, адан яратмишунар чи виридан умуми хазина я.

Шаирди “Куьне квез гьуьрмет ая тIун…” лугьуз, чаз эвер гузва. Вичел чан аламаз са экв такур, багърийрин патахъай са хъсанвал тахьай шаирдин руьгь гьуьжетрани хъутIалра хтун кутугай кар жезвач.

Ам гьи хуьряй ятIа, гьина ханатIа талгьана, Эмин я лагьана, адан жавагьиррин къадир авай кьегьалри хуьруьз адан тIвар гана, гьа хуьре адаз гуьмбет хкажна, Ялцугърал адан сур туькIуьр хъувуна…

Сулейманан тIварунихъ галай районда шаир хайидалай инихъ 180 йис тамам жезвай цIининди Эминанди яз малумарнава. Шаирдин гьуьрметдай, адан тIварцIихъ тухузвай мярекатриз эминхуьруьнви Асаханов Шагьпаза къаюмвалзава… Ибур, гьелбетда, виридак шадвал ва дамахдин гьиссер кутазвай, Эминан дережа мадни гьуьндуьрда твазвай гьерекатар я.

Бязи вахтара чи кхьизвайбуру, иллаки соцсетра, чIалакай чи тарихрикай бинесуз месэлаяр къарагъарзава. Гьатта гьуьжетар векъи ихтилатралдини куьтягь жезва, сада-садан хатурар хазва. Чун мукъаят жен. Хатурар хун гуьзгуь хунилай регьят я. Ахьтин гьуьжетрини чуьруькри чи халкьдиз хийир гудач…

Сейфудин Шагьпазов

Кьурагь райондин Гелхенрин хуьр

Комментарии

Добавить комментарий

Ограниченный HTML