Дидед чIалахъ гьикI гелкъвен?

Чи халкьдин вилик-кьилик квай­­бурухъ, иллаки къелем­эгь­­­лий­рихъ­ни лезги чIалан пеше­кар­рихъ къалабулух ку­таз­вай крарикай сад эхиримжи йисара ди­дед чIалан паквал чIур хьунухь я. Акатайвал, маса чIаларин гафар кутаз рахун адетдиз элкъвенва. Ингье гила садбурун грамматикадин къайдаяр кваз такьуна кхьинарни акурла рикI тIар жезва. Литературадин чIал кваз такьуна, рахунин чIалан гафаралди, урус, туьрк гафар кутуна акатайвал кхьизвай «къелемэгьлияр» къвердавай пара жезва. Ихьтин печатдин органарни арадал къвезва, ктабар чапдай акъатзава. Кьиляй-кьилди чIалан гъалатIрив ацIанвай ихьтин «эсерар» акваз кIелдайбурухъ къалабулух акатзава. 

Чаз вуч хьанва? Им вучтин мусибат я чIалан кьилел гъизвайди? ИкI фейитIа, чахъ чIал амукьдани? Дидед чIал кIанарун патал вуч авуна кIанда? Адан къенивал гьикI хуьда? Ихьтин суалри къе гзаф инсанрин кьарай атIанва. Анжах «чан диде» лугьуналди дидедин я руфун тух жедач, я сугъулвал алатдач, яни рикI ахъа жедач. Дидедиз аявал авун, адан дердерикай хабар кьуна, тIалариз чара авун лагьайтIа, гьар веледдилай алакьдач. Къе «чIал гьарай!» лугьуз таъсиб чIугвазвайбурун чIехи пай ватанпересвилин гьиссерив диганвай, чIалан къенивал патал женг чIугвазвайбур ятIа, садбур чпин хиве гьатнавай гъвечIи буржар – лезги чIалалди кIел-кхьин хъсан­диз чирун патал алахъзавачир хайибур я. Аваз хьурай гьабурни, жуванбур я! Абурун рикIерани дидед чIалаз кIанивал авачиз туш.

И крар фикирда кьуна чна алай йис чи халкь патал, вири дуьньядин лезгияр патал дидед чIал хуьнин, ам вилик тухунин йисаз элкъуьрин лагьана кIелдайбуруз эвер ганвайди я. Вучиз 2018-йис чна дидед чIалан йис яз малумарнава? Вучиз лагьайтIа чавай чIал герек тирвал хуьз жезвач. Къвердавай чна цIудралди лезги гафар квадарзава. Гьавиляй са шумуд йис инлай вилик педагогикадин илимрин кандидат Ш.Мирзоева кхьенай: «…Саки 40% тер­бия­динни чирвилин дережа ачухарзавай лезги гафарикай халкьди менфят къачузмач, 65%-див агакьна аялриз ва жегьилриз са кьадар гафарин мана эсиллагь чизвач. Нетижа гьихьтинди ятIа виридаз аквазва. Гьавиляй геж тавуна алимри чпин гаф лугьун ва тербиячийри чIалаз кIевелай фикир гун лазим къвезва». Алимдин эхиримжи гафар фикирда кьуна чазни геж тавуна жуван гаф лугьуз кIанзава.

Мел герек я

Садазни сир туш хьи, «Самур» газетдин кIвалахдарар патал гьар югъ дидед чIа­лахъ гелкъуьнин югъ я. 1997-йисан октябрдилай, «Самур» акъудиз гатIунай йикъалай чна лезги чIал хуьн, ам вилик тухун патал лежберди хьиз кIвалахзава. И кардал гьалтайла чи сад лагьай муаллим орфографиядин гафарганар ятIа, кьвед лагьай муаллим лезги-урус ва урус-лезги чIаларин гафарганар я. Гьа ихьтин чешмейрин куьмекдалди орфографиядин къайдаяр хвена фасагьатдиз кхьиз алахъзава чун. Чаз жуван тежрибадай аквазвайвал, чIалахъ авсиятда са бязи месэлаяр гьялна кIанзавай чIав фадлай алукьнава. Вири крара хьиз инани мел герек я. Алимри, чIалан пешекарри ва кхьирагри санал кьиле тухудай мел.

Кьве жуьре кхьизвай гафар

Гафар са къайдада кхьин кутугайвал, кьве жуьре кхьин татугайвал я. Чи чIала цIудралди гафар ава хьи, шумудни са йисар я гафаргандай гафаргандиз гьа кьве жуьре куьчарзава. Ингье абурукай са шумуд: бабат – бубат, баклук – бакIлукI, гъариб – къариб, гьалават – гьавалат, гьуьруь – гьуьри, курцIул – гурцIул, ланш – лаш, рягьмет – рагьмет, тапац – тапас, хзан – хизан, хукун – хкун.

И сиягь мадни яргъи ийиз жеда. И карди ихьтин гафар са-сад винел акъудна абурун къулай вариантрикай менфят къачун важиблу тирди мад гъилера чи рикIел хкизва.

Гафар-мугьманар

ЧIал, малум я хьи, гьамиша сад хьиз амукьзавач, ам девлетлу жезва, дегиш жезва. Гьар са кIвализ мугьманар илифдайвал, гьар са чIалазни гафар къвез-хъфида. Абурукай садбурун уьмуьрар куьруь жеда, муькуьбуру атай чкада лабар вегьида. Гаф гана гаф къачун вири чIалариз хас я. Ингье са бязи патан гафари бязи чин алай мугьманри хьиз, кIвалин иесидин чка дар ийида, месела, агъадихъ галайбуру хьиз:

Ихьтин гафар садни кьвед туш. Гьел­бетда, маса чIаларай кьабулнавай гереклу га­фар чIалан девлет я, чка атайла абурукай си­нонимар хьиз менфят къачуз жеда. Анжах жезмай кьван хайи чIалан гафаралди рахаз, кхьиз алахъайтIа хъсан я. Вучиз лагьайтIа ихьтин чIалахъ вичин тIям жеда.

Гьар са чIала цIийи гафар арадиз гъи­дай кьил­дин системаяр ава. Лезги чIа­лани гьакI. И система чIурайла ам лацу пе­киниз ягъанвай чIулав пине хьиз аквада. Азербайжан чIалай лезги чIалаз алаз-алачиз гъанвай са кьадар гафари адаз заланвал, тахайвал гъанвай хьиз. Ихьтин гьал гзафни-гзаф чи глаголриз талукь я. Жуван гафар аваз чIалаз ихьтин гафар гъанвайди акурла пагь атIуда ви. На лугьуди, са нин ятIани «тIалабун» кьилиз акъудна чи чIалаз тIагъ ганва. Ихьтин са шумуд гафуниз вил вегьен:

Ихьтин гафар арадиз гъайи ксари садлагьана кьве татугайвилиз рехъ ганва. Сад лагьайди, лезги чIалаз хас тушир, адав кьазвачир глаголар арадиз гъизвай «-мыш, -миш, -муш» эхирар гъанва. Кьвед лагьайди, и эхирар азербайжан чIалан грамматикадив кьадайвал ваъ, чпиз кIандайвал гилигнава. Ихьтин масдардин форма азербайжан чIала эсиллагь авач. Ана «бажармишун» ваъ, «бажармаг», «алдатмишун» ваъ, «алдатмаг» хьтин грамматикадин формадикай менфят къучузва. АкI акъатзава хьи, бязи глаголрин дибрихъ азербайжан чIалан алатай вахтунин «-мыш», «-миш», «-муш» эхирар акална цIийи гафар арадиз гъанва. Гьа и кардалди чи чIалаз кьве къат кьецI ганва.

Дегь гафар ва кьецI гузвай гафар

Къадим халкьарикай тир лезгийрин дегь гафар куьруьбур, гзафни-гзаф са гьижадинбур я: гар, хьар, хар, гъар, кьар, тар, чар, чIар, пар, цIар, яр, кIар. Чи чIала кьве гьижадин гафарни гзаф ава: атун, къекъуьн, рахун, гатун, гьатун… Рангарин тIварарни кьве гьижадинбур я: яру, лацу, къацу, вили, хъипи, чIулав, экуь… «Экуь» га­фуниз «ишигълаван» хьтин синоним туь­кIуьрнава. СакIани мецел къаткъизвачир и гаф шаксуз чи литературадин чIалаз са гьи ятIани эсердай атанва. Гьайиф хьи, ихьтин гафар гуьгъуьнлай гафарганра гьатзава. «ТIурутIум» гафунин чкадал «теспача» хьтин лезги грамматикадив кьазвачир гафуникай менфят къачудалди чи чара-чара нугъатра авай, вири халкьдин меце гьатнавай бязи гафар литературадин чIалаз гъун хъсан я. Мисал яз къуба нугъатда гегьенш менфят къачузвай агъадихъ галай гафар къалуриз жеда: баклук – гьажикIадин фу, гьадри – якIун бульон, диргер – сарарин якIар, кула – самар ялун патал тIваларикай раснавай зинбил, куьм – къуру векьер хуьдай кьур, къефле – чIехи кьушун, къулла – хъвадай цин вир, кIамбур – накьвадин кIунтI, кIапIарзин – юла, кIура – агакьнавай, лаф – таран къен, пев – кар алакь тийир кас, самбар – гзаф, санкIар – вижесуз инсан, сатул – цурун цIиб, сед – мусибат, магьбани – заха кас.
Чи чIала «яр» гафунихъ авсиятда туькIуьрнавай яран диде, яран буба, яран вах, яран стха хьтин рикIиз чими гафар аваз-аваз са ни ятIани эквивалентар тир ирандиде, иранбуба, иранвах, иранстха хьтин чIалав кьазвачир гафар гъанва…

«Гафарган» гафуникай

Чи чIала алаз-алачиз урус гафарикай менфят къачун совет девирдилай гатIунна къенин йикъалди давам жезва. Асул лезги гафар къерехдик туна урус гафариз къужах ахъаяй чи бязи чIалан алимрин «алахъунар» себеб яз чавай къени чи «гафарган» гаф сакIани «словарь» гафунин пацукай хкудиз жезвач. Лезги-урус, урус-лезги чIаларин, чи орфографиядин, терминрин икьван гагьди чап хьанвай гафарганрин винел «словарь» гаф хьун чаз агъузвал гъидай кар хьанва. Гафарикай туькIуьрнавай кIватIалриз «гафарган» тIвар гун чи алимри вучиз хевзавач? «Самур» газетдин редакциядин чIехи дуст, зурба алим Агьмедулагь Гуьлмегьамедова вичин «Лезги чIалан сло­варь» ктаб чапдиз гьазурдайла чна и фикир адаз лагьанай. Алимди теклиф кьа­булнатIани, ада ктабдин тIвар паталди «словарь» гафуникай менфят къачунай. 

Эхирни 2015-йисуз Бакуда «Лезги чIаланни азербайжан чIалан гафарган» чапдай акъуддайла чна кьве авторди (М.Ме­ликмамедова ва С.Керимовади) дидед чIалан и рикIиз чими гаф кардик кутунай. Ингье чалай гуьгъуьниз гафарганар туь­кIуьрнавайбурун ктабрал мадни «Словарь» гаф ала. Вучиз? Дидед чIалан и хайи гаф вучиз такIан я хайибуруз? 

Жуван гафар аваз-аваз урус чIалан вариантрикай менфят къачун низ герек я? Месела, йикъарган (календарь), гьарфарган (букварь)…

Са береда чи чIалан зурба алим Гьа­жибег Гьажибегова сифте яз грам­матикадин терминар туькIуьрдайла араб га­фарикай менфят къачунай. Ада «ли­те­ратура», «школа», «учитель», «класс», «пред­ложение» ваъ, «эдебият», «мектеб», «муаллим», «синиф», «жумла» кхьенай. Шу­мудни са виш йисара халкьдин меце гьатнавай араб гафар урус гафарив эвез авунин акси тир алимди чIалан паяриз лезги чIалал тIварар туькIуьрунин важиблувал кьатIанай ва и кардив эгечIнай. Месела, ада «имя существительное» «тIвар» хьиз кхьенай. Алимдивай кьилиз акъудиз тахьай и кар алай аямдин лезги чIалан алимри санал давамарна кIанзава. Вучиз лагьайтIа хайи чIалан паяр тахай гафаралди къалурун чIехи гъалатI я.

ЦIийи гафар чIалан абур я

Чан алай чIал санал акъваздач. Ам датIана гьерекатда жеда, ада цIийи гафар кьабулда. ЦIийи гафар – неологизмар чIалан цIийи нефес я, абур галачиз чIал вилик фин мумкин туш. Ихьтин гафар адет яз къелемэгьлийри арадиз гъида. Абурукай девирди сафунай ягъайбур литературадин чIала гьатда. Чи гзаф шаирри, кхьирагри чпи туькIуьрнавай цIийи гафаралди чи чIал девлетлу авунва.

Чи тIвар-ван авай чIалан алим, ака­демик А.Гуьлмегьамедова 2007-йисуз Ма­гьачкъалада чапдай акъудай вичин «Неологиядиз гьахьун ва я чIала цIийи гафарин месэлаяр» ктабда кхьенвайвал, цIийи гафари чIалан нормайрив кьадайвал, рикIин гьиссерни чIалан къейдер сад хьана туькIуьрайла кIелзавайдан, яб гузвайдан рикIик шад гьиссер кутада. Адан фикирдалди, лезгийрин цIудралди авторри туькIуьрнавай гзафни-гзаф гафар эдебиятдин чIалаз гъана гегьеншдиз менфят къачуна кIанзава.

Заз са чирхчир ава, лезги чIалал рахадайла кIалхандин сесер акъудиз регъуьда адаз. «КIарас» «карас» хьиз, «чIулав» «чулав» хьиз лугьуда. Лабиал сесер лагьайтIа, ада кваз кьадач. Им чIалахъ рехне кутун, адан кьетIенвилер, хасвилер негь авун я. Лезги чIалан иервилерикай сад кIалхандин ва лабиал сесер тушни? Чи гьар са гаф талукь кIалубда аваз, дигай сесерикай туькIуьрнавайвиляй абур дегишардай, масакIа лугьудай ва кхьидай ихтияр садазни авач. Месела, «савкьват» гаф «савкьат», «чуьхвер» гаф «чуьхер» хьиз кхьин гъалатI я. Гьар гафуниз вичин паспорт авайди я ва ам дегишардай ихтияр чIалан комиссиядилай гъейри садазни авайди туш. Гафар акатайвал кхьин чIал кьасухдай чIурун я. И кардиз рехъ гана кIанзавач.

Эхиримжи вахтара лезги чIалан месэлайрикай рахадайла садбуру «вацIун а патан лезгийрин чIал», «вацIун и патан лезгийрин чIал», «Азербайжандин лезгийрин чIал», «Дагъустандин лезгийрин чIал» лугьуз хатурдик хкIурдай гафар кардик кутазва. Завай хьайитIа, чи халкьдин арада къайивал твазвай ихьтин гафариз рехъ гана кIандач. Чун са халкь я, чи литературадин чIални сад я. Нугъатар лагьайтIа, халкьдин девлет я, гьар инсандиз вичин нугъат багьаз кьуна адалди дамахдай ихьияр авайди я. ЯтIани нугъатдал кхьидай гьахъ чаз авач. Гьавиляй чIал къени авуна шегьредиз акъудун чи виридан буржи я. Вучиз лагьайтIа дуьньядин вири лезгияр агудзавай, чун халкь хьиз сад ийизвай шартIарикай кьилинди чIал я. За жуван са манида лагьанвайвал: “Лезгидиз дидед чIал ватан я, лезгияр!”

Седакъет КЕРИМОВА
САМУР газет