ЧIалаз гуьмбет хкажна

Гьар гъилера «Русско-лез­гинский словарь» ктаб гъиле кьурла кIанз-тIакIанз зи мецел «Ваз Аллагьди рагьмет авурай, Мегьамед Гьажиев!» - лагьай гафар къведа. Са уьмуьр кьван я и кар гьар юкъуз давам жез. Эхь, датIана а ктабдикай менфят къачуда за. Зун хьтинбур ништа, гьикьван аватIа…
35 агъзур гафуникай туькIуьрнавай 964 чарчин и зурба гафарган са ин­сандин камалдини зегьметди арадиз гъанвайди акьулдивай кьатIуз жедай кар туш.      Ингье им гьакъикъат я. Элкъуьрдалди вичин чарар гъилерай фенвай, жилдиниз шумудни са пине ягъанвай и ктаб тек заз ваъ, «Самур» газетдин вири кIвалахдарриз гзафни-гзаф багьа я. Зун лагьайтIа, и ктабдив чан алайдав хьиз агатда, адав ван алаз рахада: «Ви рикIе лезги чIалаз, хайи халкьдиз авай кIанивал и ктабди къалурзава, устад», – лугьуда за. Заз гафаргандин девирди хъипи авунвай чарарай и зурба лезгидин экуь къамат аквада. Дарвилера, кIевера гьатайла и инсандин уьмуьр­дин рехъ, адан алакьунар рикIел хкиз, рикIиз секинвал къведа зи. И кьегьал касди хайи чIал патал чIугунвай женгиникай фикирайла руьгь акатда захъ. Зи уьмуьрдиз экв хъичирда ада. Зун хьтинбур гзаф ава.
Дагъустандин филологиядин илим­­­рин ахьтин хел авач хьи, ана Ме­­гьамед Гьажиеван хатI, адан гел та­хьурай. Мегьамед Мегьамедан хва Гьа­жиев 1887-йисан 10-декабрдиз Куьре округдин Мегьарамдхуьре дидедиз хьана. Сифтегьан чир­ви­лер ада инин мискIинда ви­чин бубадивай къачуна. Хци зи­гьиндалди тафаватлу тир и 5 яша­рин  аял са йисалай Алкьвадар хуь­руьн мектебдиз ракъурна. Гуьгъуьнлай ам Кьа­сумхуьруьн мектебдик экечI­на. Инаг акьалтIарай жегьилди Ме­гьа­рамдхуьре кхьи­нардай къул­лугьчивиле кIвалахна. 
Лезги, табасаран, къирицI чIала­рилай гьейри урус, араб чIаларни хъсандиз чидай Мегьамедан са­вадлувилел, адан алакьунрал, къени къилихрал вири гьейран тир. Ингье Къуръан хуралай чизвай, араб чIалал ктабар кIелзавай и жегьилдиз большевикри мискIинар чукIуриз, араб гьарфаралди кхьенвай ктабар цIуз вегьиз акурла, и гьахъсузви-лер эхиз тахьай ам кIвалахдилай элячIна. Кьве йисуз хуьряй санизни акъат тавуна рикIин тIалар ктабар кIелунив аладарна ада.
Гьа икI, ктабрин суьгьуьрда гьатай Мегьамед 1920-йисуз Дербентда му­ал­лимвилин курсарик экечIна. Анаг акьалтIарна Мегьарамдхуьре, гуь­гъуьн­лай Кьасумхуьре муаллимвал аву­на. 1924-йисуз Къубада муал­лимвилин кур­сара кIелдайла ада азербайжан чIал­ни хъсандиз чир­на. Вичихъ чIалар чир­дай зурба алакьун авай жегьилди Дер­бентда муаллимвиле ва ликбездин инс­пекторвиле кIвалахдайла немс чIал­ни дериндай чирна. 
1931-йисалай гатIунна М.Гьажиева вичин уьмуьр лезги чIалан илим­диз серф авуна. Дагъустандин Педаго­гикадин Институт акьалтIарна, Моск­вада аспирантурада кIелна. Ина ада Къафкъаздин чIаларин пе­шекар, зурба алим Л.И.Жиркован регьбервилик кваз лезги чIалан син­таксисдиз талукь илимдин кIвалах кхьена кандидатвилин диссертация хвена. Гуьгъуьнлай ада синтаксисдай вичин илимдин кIвалахар деринарна, кьве монография кхьена чапдай акъудна. 1939-  1960-йисара алимди синтаксисдай юкьван мектебар патал цIудралди учеб­никар туькIуьрна.
1946-1951-йи­са­ра М.Гьажиева Да­гъус­­тандин Та­рих­дин, ЧIалан ва Лите­ратурадин Инс­титутда Да­гъус­тан­дин чIаларин сек­тордиз регьбервал гана,  гьа са вах­тун­да Да­гъус­тандин Гьу­куматдин Педа­го­гикадин Инс­ти­тутдани кIвалахна. Ада гзаф али­мар кIва­чел акьалдарна. Абу­рукай У.А.Мей­лановадин, З.Г.Аб­­­­дуллаеван, Б.Г.Хан­­­мегьа­ме­дован,З.М.Мегьа­мед­бе­го­ва­дин, Т.Е.Гудавадин, А.А.Мага­ме­­­тован, О.И.Кахадзедин, Е.Ф. Джей­­ранашвилидин ва масабурун тIва­рар кьаз жеда. Гзаф жегьилар илим­дин шегьредиз акъудай, йиф-югъ талана лезги чIалан илимдин ре­кье женг чIугур, а девирдин гзаф илимрин докторри датIана вичивай меслятар къачур М.Гьажиева вичин докторвилин дис­сертация дуьнья дегишардайдалай са шумуд варз вилик хвена.
1958-йисан 20-мартдиз 71 йиса аваз рагьметдиз фейи алимди ви­челай гуьгъуьниз са чIехи ин­сти­тутди тадай хьтин ирс туна. 1950-йисуз басмадай акъуднавай, 35 агьзур гафуникай ибарат тир - «Урус чIаланни лезги чIалан словарь» ада чи чIалаз хкажнавай виридалайни чIехи гуьмбет я. Идалай гъейри ада «Лезги чIалан терминрин словарь», «Лезги чIалан орфографиядин сло­варь», «Орфографиядин къайдаяр», «Русско-лезгинский школьный словарь» ва маса ктабар туькIуьрна, лезги чIалан фонетикадин, морфо­логиядин, синтаксисдин гзаф месэ­лаяр тупIалай авуна. Лексиколог ва лексикограф хьиз адав къведайди авачир. Кавказоведри М.Гьажиев Дагьустандин алимрин арада виридалайни зурбади яз гьисабзавай.
Лезги шаиррикай Етим Эминан, СтIал Сулейманан, Хуьруьг Та­гьиран эсерар чапдиз гьазурна, абу­рун гьакъиндай макъалаяр кхьей М. Гьажиев вични хъсан 
ша­ир тир. Филологиядин илимрин доктор Фаида Гъаниевади адан шаирвиликай икI лугьуда: «Мегьамед Гьажиев зурба шаир тирди къенин аямдин несилриз ерли чидач. Амма чна чи аял вахтара сифтегьан синифрин учебникрай Мегьамед Гьажиеван хейлин шиирар хуралай чирдай».
М.Гьажиеван поэзиядин чIал михьи­вилелди, рифмайринни метафорайрин девлетлувилелди тафаватлу жезва. Ада гьакIни А.С.Пушкинан, И.С.Тур­геневан, Л.Н.Толстоян, А.П.Чехован, А.М.Горькийдин, В.В.Маяковскийдин, М.А.Шолохован эсерар урус чIалай лезги чIалаз элкъуьрнай. М.Гьажиеван тIвар 20 йисан къене Дагьустандин юкьван мектебрин вири синифар патал текдаказ учебникар туькIуьрай зурба кас хьиз Дагъустандин педагогикадин илимдин тарихда гьатнава.
Алимди вичин уьмуьрдин эхиримжи йисар Къуба диалект чируниз серф авунай. ТIазвай кIвачер гужуналди ялиз-ялиз, ам КцIарин, Къубадин, Ху­датин хуьрера къекъведай. Адан «Лез­ги чIалан къуба диалект» ктаб гзаф къиметлу илимдин кIвалах я. И эсердалди М.Гьажиева, санлай къачурла, лезги диалектологиядин илимдин би­не кутунва. И ктаб 1997-йисуз фило­логиядин илимрин доктор, профессор А.Г.Гуьлмегьамедова чапдай акъудна.
М.Гьажиев рагьметдиз фейила адан архивдай «Лезгийрин махар», «Лез­гий­рин хкетар», «Къуба диалектдиз та­лукь материалар», «Лезги чIалан пунк­­туациядин къайдаяр» тIварар алай гзаф къиметлу материалар жагъанай. Алим­дин чIехи мурад «ЧIалан битав словарь» акъудун тир, анжах ажалди адаз гьиле кьур и кар кьилиз акъуддай мумкинвал ганач.
Мегьамед Гьажиева вичин уьмуьр кьиляй-кьилди дидед чIалаз къуллугъ авуниз серфнай. Ада вичин хизандив, кьуд хцив сад кьадай лезги чIал. Адахъ галаз санал кIвалахай ксари ихтилатдай хьи, алимди гзаф чIавуз юкъуз фу недачир, адаз фу недай вахт жедачир. Лезги чIалан бязи алимар сад-садахъ галаз урус чIалал, яни лезги чIалак урус чIалан гафар кутуна  рахаз акурла адавай эхиз жедачир. Лезги чIалан таъсиб чIугун вичин руьгьдин эвер тир Мегьамед Гьажиев дидед чIалал акьван иердиз, акьван фасагьатдиз рахадай хьи, яб акалайбурун пагь атIудай. Гьа икI жаваб гудай ада чIал чIурзавайбуруз. 
«Вичин халкьдизни вичин чIалаз гьуьрмет тийизвай касди патан халкьариз ва патан чIаларизни гьуьрмет ийидач. ЧIаларин арада дидед чIал сад лагьай чкадал ала. КIвенкIве жуван чIал хъсандиз чира, ахпа патан чIаларив эгечI». Мегьамед Гьажиева дуьнья дегишардайдалай са шумуд югъ вилик лагьай и гафар чун патал рикIелай тефир веси я. 

Седакъет КЕРИМОВА
"САМУР" газет