Чна гьикI кхьин?

Гьар са чIала кIел-кхьин кьиле тухун патал тайин тир принципар ва къайдаяр кьабулун, абур вилив хуьн чарасуз я. Кхьинар нормада тун мураддалди кьабулнавай вири къайдайриз санлай орфография лугьуда. Орфографиядин  къайдайриз амал авун а чIалал кхьизвай гьар са касдин буржи я. Гьайиф хьи, чна гзаф вахтунда и принцип кваз кьазвач, кьилдин гафарин ва грамматикадин такьатрин орфография гьарада вичиз кIандайвал чIурзава. Чаз кьилди са месэладикай лугьуз кIанзава: кьве жуьре кхьизвай гафарикай.

Кьве жуьре кхьизвай гафар

Лезги чIала абурун кьадар тIимил туш ва къелемэгьлийри а гафар гьарада вичиз кIандайвал кхьизва. И татугайвилихъ галаз алакъалу яз чна са шумудра месэла къарагъарнай. Чи машгьур чIалан алимривай - филологиядин илимрин доктор, профессор Ражидин Гьайдаровавай ва филологиядин илимрин доктор, профессор, Россиядин ТIебии Илимрин Академиядин академик Агьмедулагь Гуьлмегьамедовавай месэладиз ачухвал гъун тIалабнай. Са гафни авачиз, абуру гафар кьве жуьре кхьиниз ихтияр гана кIанзавайди туш лугьузвай. Ингье вучиз ятIани рагьмет хьайибуру и месэла гьялун патал алахъунар авунач, я са макъалани кхьенач. Месэла лагьайтIа, гьял тавуна амазма. Къе гзаф къелемэгьлийриз и гафар гьикI кхьидатIа чизвач. Кьве жуьре кхьизвай са бязи гафариз вил вегьен:
АкI // акIа
Бадгьава // бадгьавая
Галтугун // калтугун
ГапIал // кIапIал
ГатIумун // гатIунун
ГурцIул // курцIул
Гъараз // гъерез
Гъариб // къариб
Даим // даима
ДапIар // тIапIар
ЖукIум // жакIум
Заман // замана
ИкI // икIа
Иранбуба // яран буба
Иранвах // яран вах
Ирандиде // яран диде
Иранстха // яран стха
Йиртих // йитих
Канал // къанав
Келеф //кенеф
Керпич // кирпич
Къабила // къебиле
КIад // кIатI
Чинеруг // чуьнуьруьг
Шагьи // шигьи
ШакIурт // шукIурт
Экьи // икьи ва икI мад.
Са бязи гафар пуд жуьре кхьизва:
Бендегуьр // бендигуьр // буьндуьгуьр
Гьамишалугъ // гьамишалиг // гьамишалух
Желеб // желеби // желебир
Къарбу // къарба // къарби
Манкурт // манкьурт // манкъурт
Ничида // ничта // ништа
Тарикъат // терикъат // тIерикъат
Фагъир // факъир // фекъир ва икI мад.

Са бязи гафариз баян гун четин туш. Месела: чи орфографиядив кьадайвал, тIварцIиэвезар им, ам, гьам, гьим? атIам ва мсб. эхирда а авачиз кхьена кIанзава. ГьакIни тIварцIиэвезрин дибрикай хьайи наречияр эхирда а авачиз кхьида. Гьавиляй акIа, икIа ваъ, акI, икI кхьена кIанзава. Гьа инал лугьун хьи, квье жуьредин ва я пуд жуьредин гафар дуьшуьш хьайила, са гафни авачиз, орфографиядин гафарганда авай вариант хкягъун герек я. Гьавиляй ана къалурнавайвал аршин, буьндуьгуьр, гатIумун, гъараз, гьамишалугъ, гьамшери, даим, желеб, жукIум, калтугун, тIапIар, шукIурт, эгьли кхьена кIанзава.
Ингье ахьтин гафар ава хьи, гафаргандин  куьмекдалди абур гьикI кхьидатIа тайинариз жезвач. Къелемэгьлийри гьахълу яз адал шак гъизва.

Гафаргандал шак гъайила вучда?

Лезги чIалан орфографиядин гафарганди кьве къайдадиз кIевелай амал авун тIалабзава. Сад лагьайди: Лезги кхьинрин чIалан дибда авай гуьне нугъатдин фактарал амал авун ва бинеламиш хьун. Кьвед лагьайди: Са гаф, гьатта адаз гуьне нугъатда виче менфят къачудай вариантар аваз хьайитIани, кьве жуьре кхьинриз ихтияр тагун. Гьайиф хьи, 2011-йисуз чапдай акъуднавай «Лезги чIалан орфографиядин словарда» и къайдаяр кьведни чIурнава. Санлай къачурла и гафарган гзаф гъалатIар квайди хьанва ва адакай кьилди кхьена кIанзава.
Гьам и, гьамни адалай вилик акъатнавай гафарганра са кьадар гафар кьве жуьре кхьенва. Эхиримжи гафаргандани ихьтин гафар тIимил авач: гурцIул // курцIул, гъариб // къариб, заман // замана, йиртих // йитих, канал // къанав, келеф // кенеф, керпич // кирпич, къабила // къебиле, чинеруг // чуьнуьруьг, шагьи // шигьи, шандакь // шиндакь ва икI мад. 1989-йисуз Р.И.Гьайдарован редакциядик кваз чапдай акъуднавай орфографиядин гафарганда и гафарин анжах  заман, керпич, курцIул, къанав, къабила, чинеруг, шагьи хьтин вариантар ганва. Кхьизвай ксари вуч авурай? Гьи вариантар дуьзбур яз кьабулрай?   Орфографиядин гафарганда анжах са вариант къалурна кIанзавайди я эхир. Ахьтин кьве жуьре кхьизвай гафарни ава хьи, абур эсиллагь гафарганра гьатнавач. Месела: синкIил // цингил, суьрегьи // сурагьи, турартар //тIурартIар, турман // тIурман, харак // харакI, хъиф // хиф, хъунч // кьунч, экъи // икьи ва мсб. Ихьтин гафариз ни къарар гурай?
Орфографиядин гафарганда гьатнавай са бязи гафар лагьайтIа, чIалан пешекарри масакIа кхьизва. И кардал гьалтайла абур гьахълу я, вучиз лагьайтIа кхьинин къайда грамматикадин категорийра, гафунин къурулушда кьиле физвай дегишвилерилай ва я гафунин вичин ванцелай, адак квай сесерилай, гьижайрин кьадардилай, ударенидилай ва мсб. аслу яз тайинарзава. Са шумуд мисал гъин. Техил, гъуьр тун патал тIваларикай хранвай, чепедай асуннавай чIехи къапунин тIвар 1955-йисан «Лезги чIалан орфографиядин словарда» ва 1966-йисуз акъатай «Лезги чIаланни урус чIалан словарда» «кIатI» хьиз гьатнаватIани, гуьгъуьнин йисарин гафарганра «кIад» хьиз кхьенва. ГьакI ятIани кхьинра сифте вариантдикай менфят къачузва. «Чинеруг» гафуниз фикир гун. 1955-йисалди орфографиядин норма «чуьнуьруьг» тир. 1964-йисалай «чинеруг» кхьин дуьз яз кьабулнава. Ингье ихьтин нормадихъ галаз са бязи алимар рази туш. А. Гуьлмегьамедова гьеле 2012-йисуз кхьенай: «Чи фикирдай, ихьтин дегишвилихъ са чарасузвални авачир, акси яз, и карди гьакъикъат литературный чIалан бинеда авай нугъатдивай яргъа ийизва.» 1989-йисалди «шагьи» кхьизвай, гила «шигьи» кхьизва. Алимди и гафуникайни винидихъ галай фикир лугуьзва. Гьа икI, алимди тайин себебралди вич кIи, курцIул, насигьат, стакан, шефтели, шиндакь вариантрин ваъ, икIи, гурцIул, несигьат, истикан, шефтел, шандакь вариантрин терефдар я лугьузва.
Гила чи виридалайни сейли чIалан алим Мегьамед Гьажиеван бязи фикирар рикIел хкин. Ада вичин эсерра са бязи гафарикай кхьенвайвал, лезги кхьинрин чIалан норма гьамишалугъ, ихтилат, калтугун, кенеф, керпич, мекир, мергьямат, хцелун, шала ваъ,  гьамишалиг, эхтилат, галтугун, келеф, кирпич, микир, мергьемет, хчIалун, шеле я. Гьайиф хьи, эхиримжи орфографиядин гафарганда М.Гьажиеван ва А.Гуьлмегьамедован бязи къиметлу фикирар кваз кьунвач. И кар лагьайтIа, гафаргандал генани артухан шак гъуниз себеб жезва. Гьатта бязи вахтара ина къариба «цIийивилерни» гьалтзава. Месела, 1955-йисалди кьелен тIям авай мана гузвай гафунин анжах «уьцIуь» вариант кхьинрин чIалан норма яз къалурнавай. 1964-йисалай гатIумна кьве вариант - кIуь ва уьцIуь кьабулнава. Им вучтин къарар я? 
Къелемэгьлийрик къалабулух кутазвай мад са месэла. 1960-йисан сифте кьилералди яран буба, яран диде, яран вах, яран стха кхьизвайди тир. «Яран буба» лагьайла вири гъавурда акьазвай хьи, им ярдин буба лагьай чIал я ва икI мад. 1964-йисалай вучиз ятIани иранбуба, ирандиде, иранвах, иранстха кхьин дуьз яз кьабулнава. Вуж я ихьтин къарар кьабулнавайди? 2011-йисуз чап хьанвай «Лезги чIалан орфографиядин словардин» авторрикай сад машгьур алим Агьмедулагь Гуьлмегьамедов я. А касди вичин «Лезги чIалан словардин» III жилдина кхьизва: «Чи фикирдалди, гзаф себебралди сифтегьан къайда дуьзди тир.» Гьа и жилдина ада а гафарни яран диде, яран буба, яран вах, яран стха хьиз кхьенва. ГьакI ятIани чна вучиз чи хайибур къалурзавай гафарихъ «иран» гаф гилигзава? Са гафни авачиз, макъалада къарагъарзавай месэладихъ авсиятда цIудралди маса делиларни гъиз жеда. Ингье гъайи делилар бес жезва ва абуру чи орфографиядин гафаргандихъ гзаф гъалатIар квайди субутзава.
Са гафни авачиз, эхиримжи йисара лезги чIалан орфографиядин нормаяр хъсан дережадихъ агакьарун патал чи алимри са кьадар кIвалахар тухванва, амма алфавитдихъ, орфоргафиядихъ, гьатта пунктуациядихъ авсиятда гьял тавунвай месэлаяр гзаф ама. Са бязи алимри исятда чи чIал авай гьаларив гекъигайла и месэлаяр илимдин рекьелди дуьздаказ гьялун мумкин туш лугьузва. И карди лезги чIалан фонетикадай, морфологиядай, синтаксисдай ва лексикадай дерин ахтармишунар тухун тIалабзава. Бес ихьтин ахтармишунар мус тухуда? Абур тухудалди чун гъилер хъуьчIуьк кутуна акъвазна кIанзавани? ЧIал гуьнгуьна хтун патал гьар йикъан вичин гьукум ава эхир…

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ
"САМУР" газет

Редакциядай: Макъалада гзаф кар алай месэла къарагъарнава. Гьавиляй чаз чи чIалан алимрин, пешекаррин, кIелдайбурун фикирар чириз кIан я. Къиметлу веревирдер газетдин чинриз акъудда.