Хер алай рикI

Шаир Медет Арзуманован цIийиз чапдай акъатнавай улуб кIелдайла. 
Пуд йис виликан ихтилат я. Чи интеллигенциядин вилик-кьилик квай векилрикай тир Бегьрам Залован теклифдалди "Марвар" литературадин кIватIалдин нубатдин мярекат Худат шегьерда кьиле фенай. Адетдин кар яз гьарада вичин шиирар кIелна, элкъуьрунар кIватI хьанвайбурув агакьарна. Гаф са пипIе кисна ацукьнавай касдал гьалтайла, за ам тIвар фаданлай ван хьайи, шииррилай  чидай Медет Арзуманов тирди кьатIана. Ада секиндик, яваш ванцелди са шиир кIелна. Вири пагь атIана амукьнавай. "Ялгъузвал" тIвар алай и шиирди са легьзеда мярекатдин аура дегишна. Саки вири суьгьуьрда гьатнавай. Зи вилик галай кьве таватди чинеба яйлух акъудна вилин накъвар михьзавай...
Мярекатдилай кьулухъ Бакудиз хъфизвай рекьени чун гъамарикай хранвай а цIарарикай рахазмай... Им "алай аямда иер рифмайрив, цIарарив кIелдайди желб авун четин кар я, информациядин технологияр гьар юкъуз вилик физвай са девирда шиират цIуру машгъулатдиз элкъвезва" лугьузвайбурузни хъсан жаваб тир...
Инсанар ава хьи, абурун дуьня, жемият, вакъиаяр кьатIунин гьиссер алахьиз физва. Белки поэзия и байихар винел акъудун паталди виридалайни хъсан такьат ятIа? Белкини шиирралди зари вичин кьатIунрунни заманадин арадавай са ичIивал ацIуриз алахъзаватIа? Медет Арзуманов хьиз...
Адан зариятдавай "Зун" образ фанатикдаказ кьиляй-кIвачелди Ватан кани, чил кани, дидед чIалан ашукь тир са кас я. Завай хьайитIа, Медет Арзуманов ихьтин иер-гьамни ашкъи, гьакIани гъамни дерт галай шиирар кхьиз мажбурнавай виридалайни кьакьан гьисни гьа и канивал я. Им чIехи къуватдивди тан битав кьунвай са канивал я. Хайи инсанриз, къацу чIурариз, гуьлуьшан яйлахриз, кьакьанвилерал душманар пехил сувариз, рагар падна акъатзавай саф булахриз авай са ашкъи... Гьавиляйни Дидединни Ватандин арада зари паталди са тафаватни авач:
Алатна йисар-аялвилин пак,
Амма гвадарнач за рикIин сагъвал.
Диде кани яз,- ина авач шак,-
Кан хьана Ватан, Ислягьвал, Рагъ, Чlал!  
Зариди Шагьдин, Шалбуздин синерал уьмуьрзавай халкьдал дамахзава. Вучиз лагьайтIа, и халкьдиз сур чIаварилай инихъ къвезвай чIехи тарих ава, ада  "кикералди, сараралди дагъларай рекьер кутуна, гьебедив накьв тухвана никIер цана", девирдин азгъунвилериз гардан кIирнач, кьил тик кьуна гьар са чIавуз... Бес ихьтин инсанар хъсан уьмуьрдиз лайих тушни? И рекье женг чIугун зариди вичин вилик эцигнавай сад лагьай къаст я. 
Медет Арзуманован лирикадин къагьриман пафосдивай яргъал, халис ватанпересвилин символ я лагьайтIа, чун ягъал жеч. Ватандин дердер вичинбур хьиз  кьабулуни адан рикIин секинвал чIурнава... Аямдин "къанун ва дуванрал" рази тушир, "къелемдикай яракь авунвай" заридин руьгь танда динж акъваззавач, ам татугайвилери чуькьуьзва. ГьакI ятIани, ада вич Ватандин вилик тахсир квайди хьиз, са вуч ятIани алакь тавунвайди хьиз кьазва, идани заридин са инсан хьиз чIехивал къалурзава:
Ватан, ви хурал зун жегьил хьана, 
Ви булахрай за пияла хъвана.
Арушиз кан я ви гардандал гъил ,
Рикlи лугьузава: -Тlимил я, тlимил!
Медет Арзуманован лирика кIелдайла сифте акI жезва хьи, адан рикIе са адетдин, гьар са касдиз махсус кичIевал ава. Саки рикI и кичевилин сузайрилай юзазва. Амма и кичIевал вич паталди, вичин уьмуьр паталди туш! Адаз элдин бахтаварвилин рекье чIугвазвай женгиниз мажал тимил амукьунин, "гъил рехи цIвелек кумукьна, ватандин вилик гьече аламаз аламукьунин" кичIевал ава. И рекье цIайлапан хьана куз гьазур хьунини бегем и кар тестикьзавачни:
Ватан, ви винел атайтlа цифер,
Зун цlайлапан я хуьз тежер сабур.
Азадвал патал текьейтlа эгер,
Гьарам хьурай заз ви ракъарин нур.     
Канивилин лирика кьулухъ планда амукьзаватIани, заридин муьгьуьббатдин гьиссер лезги классикадин пунариз дигайбур я. Лирикадин образ ашкъидикай пай такунвай, каниди масадан "дуьгуьрдик акатнавайди" я. Ам и кьисметдал саки рази хьанва. ЧIаварилай чIаваралди рикIел халис канивал хквезва адан, дерт чIугвазва. Вили кьадай жигьетрикай садни ам я хьи, зари ашкъидин гьиссерикай рахадайлани вилерикай са ватанпересдин образ карагзава. Эгер иер таватдин тариф авунар Етим Эминан поэзиядиз мукьвал ятIа, аскервиле гьалтай рушаз гайи жавабди рикIел Сергей Есенина Ирандин гуьзел Шагьанедиз кхьей цIарар гъизва. Есенин хайи Рязандин канабдин никIерикай, анин таватрин иервилерикай гьикI рахазвайтIа, Медет Арзумановани вилик акъатнавай мажар рушаз гьакI жаваб гузва:
Эй гуьнгарви гуьзел пери, рехъ це заз, 
Зи рехъ хуьзва лезги рушан вилери.
-Лезги гада хъшатlун фад!-лугьузва
Чlал ахъайна зи ватандин чилери.  
"Хциз" шиирда лагьайтIа, чаз са маса канивал аквазва. Веледдиз лугьузвай рикIин гафар гьикьванни устIарвилелди, гьикьванни милидаказ къелемдиз къачунва:
Яхъ зи гардан на чуькьвена гъилерив,
Хъвехъ алкIурна зи хъуьхъвел на вижеваз.
Хъвер багъиша бахтлувилив вилерин,
А ви хъверда зи уьмуьрдин миже ава...
Советрин девлет чкIана, жемият социализмадай бегьем тайин тахьанвай са формациядиз гьахьайла, жуьреба-жуьре цIийи татугайвилерни пара хьанай. Медета и девирда кхьенвай шиирри а чIаван чан алай са пейзаж арадал гъизва. "Алчах заманади шаирдин ивидал звал гъизва":
Рехъ атIана гьахъ-адалат
Гьи уьленда аматIа?!
Чи девирдив вуч къиямат,
Вуч мусибат гуматIа?!      
Ва и девирдини саки адахъ пессимиствилин нотар кутазва. Белкини яш хьунуни вичин гаф лугьузва. Тек кIвале ялгъуз касди чIугвазвай гьиссер кIелдайла рикI къарсур тахьун мумкин туш:
Экверни кваз тIимил хьанва,
ВацIара яд амачтIа?..
Белки эквни зун хьиз канваз,
Куникай дад амачтIа?
Медетан лирикада руьгьдин тIалар, рикIевай  гъулгъулаяр лейтмотив хьиз гьатнава. Ам лезги чилин, халкьдин кьегьал зари яз дуьнядал атунал са шакни алач:
Медет тушни зун рикIел алай хер,
Вилераваз шел, кIуфал алай хъвер,
Куьн хъуьрейтIани хаз зи рикIин пер
Хайи Ватанда гьакьзавач къе зун.    
Эхь, Медет Арзуманов гьа рикIел хер алазни дуьнядилай фена. Вичелай чаз-кIелдайбуруз иер метафорайрив, михьи образрив тIушуннавай эсерар аманат туна... Са теселлини ава-ам Ватандив вичин гьече вахгуз алакьай зарийрин жергеда гьатна. Гьа икIни даим халкьдин рикIе амукьда. Имани са бахтаварвал тушни?

Билал АДИЛОВ,
шаир, Баку шегьер
"Кцlар" газет