Алай аямдин лезги чlала аббревиатураяр

Малум тирвал, девирдихъ галаз кlвач-кlваче аваз виликди физвай гзаф чlалара исятда аббревиатурайрикай гегьеншдиз менфят къачузва. И жигьетдай лезги чlални кьулухъ галамач лугьуналди, макъалада заз чи хайи чlала иштиракзавай аббревиатурайрикай, абур ишлемишунин къайдайрикай жуван веревирдер ийиз кlанзава. 
   Сифте нубатда аббревиатура квез лугьузватlа ва и термин гьинай атайди ятlа, гьадакай чlалан илимда малум тир делилар гъиз кlанзава. Итальян чlалан abbreviatura ва латин чlалан brevis гафари лезги чlалаз таржума авурла «куьруь» лагьай мана гузва. Са гафуналди, аббревиатура гаф чи чlалаз урус чlалай, урус чlалазни итальян чlалай атанва.  М.Гьажиеван урус чlаланни лезги чlалан гафарганда и терминдин мана «гафарин кьиле авай гьарфарикай ва я са шумуд гафунин кьатlарикай куьруь авуна туькlуьрнавай гаф» хьиз ачухнава. 
   Сир туш, алай девирда чна урус чlалай атанвай гзаф аббревиатураяр (са шумуд гафунин кьиле авай гьарфар, гьижаяр сад-садахъ гилигна туькlуьрнавай куьруь гафар) лезги чlала ишлемишзава. Инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, и гьерекатни чlал санал акъвазнавачирдан гьакъиндай шагьидвалзавай делилрикай сад я. Урус чlалан таъсирдик кваз чи чlалаз атанвай аббревиатураяр гзафни-гзаф жемиятдинни сиясатдин терминар я. 
   Аббревиатураяр асул гьисабдай кхьинра регьятвал хьун патал туькlуьрнавай куьруь авунвай четин (сложный) гафар я. Гафар арадиз атунин и къайдадикай алай аямда гзаф чlалара гегьеншдиз менфят къачузва. 
   Лезги чlала ишлемишзавай аббревиатураяр тамамдиз ахтармишнавай илимдин макъалаяр малум туш. Виче лезги чlалан лексикадикай гегьенш малуматар гьатнавай, гафарин кlватlал ва абурун кьетlенвилер илимдин рекьелди ахтармишнавай, чlалан алим Р.И.Гьайдарован «Лексика лезгинского языка» (Махачкъала, 1977) ктабдани аббревиатурайрикай са делилни авач. Идани успатзава хьи, лезги чlала аббревиатураяр ишлемишунин тарих яргъара авач. 
   Лезги чlала ишлемишзавай аббревиатураяр чпин кьетlенвилеризни къурулушдиз килигна са шумуд жуьредиз пайиз жеда:
   1.  Гьарфарин жуьре. Месела: ЕГЭ, СМИ, ОАО, ДГУ, ФСБ ва масабур. 
   2. Гьижайрин жуьре (гафарин сифте паярикай ибаратбур). Месела: местком, колхоз ва масабур.
   3. Гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвайбур. Месела: медработник, пединститут, запчастар ва масабур. 
   Тlвар-ван авай чlалан алим Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова вичин илимдин макъалайрикай сада гьарфарин жуьредин аббревиатурайриз «тек-тек гьарфарикай туькlуьрнавай гафар» лагьана, куьруьдаказ маналу баян ганва. 
   Гьихьтин жуьрединди ятlани, кхьизвай аббревиатура кlелзавайди гъавурда акьадайвал хьуниз кьилин фикир гун герек я. Бязи дуьшуьшра гьарфарин жуьредик акатзавай аббревиатураяр таржума ийизва, кlелзавайдини кегькир жезва. Куьруь авунвай гафар, яни аббревиатураяр, чна кхьидайла вирида са къайдадал амал авун важиблу я. Амма и кардални, лезги чlалан орфографияда тестикьарнавай маса къайдайрал хьиз, са бязи дуьшуьшра сад хьиз амалзавач. Кьилди къачуртlа, бязи басмадин органри РД кхьидай чкадал ДР, ДГУ кхьидай чкадал ДДУ кхьизва. Агъадихъ сад-кьве мисалдал акъвазин. 
   «И месэладин патахъай чарар ФСБ-диз ва ДР-да авай Следственный комитетдиз ракъурдайвал хьана».  «Куьредин хабарар» газет, 2016-й, 10-нумра; 
   «Магьачкъаладин ДДУ-дин (Дагъустандин Девлетдин университет – К.Ф.) филологиядин факултетда кlелнавай и лезги рушаз мадни агалкьунар хьурай». «Алам» журнал, 2015-й., 3-нумра. 
   «Чна республика Дагъустанда ваъ, Дагъустан республикада, лугьузва кьван», - къейдзава бязи аббревиатураяр лезги тегьерда туькlуьр хъувунин фикирдал алай тlимилбуру.  Ахьтин къайдадал амал авуртlа, чна неинки РД, гьакl ЕГЭ, СМИ, США ва вири маса аббревиатураярни  лезгиламиш ва я таржума авуна кlан жеда. Ша, ахьтин жуьредин мисалризни фикир гун. Эгер чна ЕГЭ ишлемишдай чкадал ГЬСТИ (гьукуматдин сад тир имтигьан), США ишлемишдай чкадал СХЬАШ (Сад хьанвай Америкадин штатар), «СМИ» ишлемишдай чкадал «МИТ» (массовый информациядин такьат), «ОАО» ишлемишдай чкадал «ААО» (акционеррин ачух общество) кхьейтlа, кlелзавайди кегькир хьун анихъ акъвазрай, гижи хьунни мумкин я. 
   Гъизвай делилрини мисалри успатзавайвал, чlала авай (гьатнавай) виридаз малум тир аббревиатураяр гъавурда акьан тийидайвал туькlуьр хъувун менфятсуз са гьерекат я.  
   Гьа икl, кьуд пад фагьумайла, ахьтин нетижадал къвезва хьи, гьарфарин жуьредик акатзавай урус чlалай атанвай аббревиатурайрив акатайвал эгечlун,  абур лезги чlалаз таржума авун, зи фикирдалди, эсиллагь дуьз жезвач. Тайин тарбит хуьн тавуна, ихьтин какахьай жуьреда кхьинриз рехъ гуни, гиман авач, гележегда четин месэлаяр арадал гъида.  
   Кьетlендаказ къейдна кlанзавай гьакъикъат ам я хьи, гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвай жуьредик ва гьижайрин жуьредик акатзавай аббревиатурайрив, гьарфарин жуьрединбурулай тафаватлу яз, азаддаказ эгечlиз жеда. 
   Туькlуьр хьанвай (сложный) гафарин са пай лезги чlалаз таржума авуна кхьизвай къайдада хьиз (месела, видеогуьзчивал, видеомуьгъ), и жуьрейрин аббревиатураярни жезмай кьван лезги чlалаз мукьва авун хъсан я. Кьилинди, ихьтин жуьредин аббревиатураяр мумкинвилериз килигна жезмай кьван таржума авун,  лезгиламишун чlал патал хийирлу я ва кlелзавайди асантдаказ  гъавурдани акьада. Тежрибада кьилиз акъудзавай дуьшуьшар газетрани журналра мукьвал-мукьвал гьалтзава: госсергьят, медкъуллугъчи, телетамашачи… 
   Мадни са кардиз дикъет гана кlанзава хьи, лезги чlала урус ва я маса чlаларай татанвай, асул лезги аббревиатураяр лап кьит я.   Урус чlала лагьайтlа, гафар арадиз атунин са къайда хьиз аббревиацияди кьетlен чка кьазва. Тlимил ятlани, СМИ-дин такьатрай, ктабрай жагъай лезги аббревиатураяр ишлемишнавай сад-кьве мисал гъун кутугнава. 
   «Муьшкуьр» ЛКЪТ-дин (Лезги къенивилин тавхана – К.Ф.) кlвалах вучиз акъвазнай?»  «Алам» журнал, 2012-й., 1-нумра; 
   «Зари ЛПС-дин (Лезги писателрин Союз – К.Ф.) член я». «Лезги зарияр» куьмекчи ктаб; 
   «ЛММА-ди (Лезгийрин Милли Медениятдин Автономия – К.Ф.) лезгияр патал ара-ара концертар тешкилзава, жегьилрин демер кутазва». «Самур» газет, 2006-й., 7-нумра. 
   Къейд 1. Винидихъ къалурнавай аббревиатурайрин жуьреяр чlехи ва я гъвечlи гьарфарикай ибарат яз кхьинин тайин къайдани ава. Сесералди кlелдай (чпи анжах умуми тlварар къалурзавай), гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвай ва гьижайрин аббревиатураяр гъвечlи гьарфаралди кхьида. Месела: цум, вуз, загс, медкъуллугъ, колхоз ва масабур. 
   Тамамдаказ кхьидайла чlехи гьарфунилай эгечlна кхьидай (тешкилатрин ва идарайрин тlварар къалурзавай), чеб гьижайрин ва гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвайбурун жуьрейрик акатзавай аббревиатураяр чlехи гьарфунилай эгечlна кхьида, месела: Госдума, Генштаб, Дагучпедгиз ва мсб. 
   Чеб хсуси ва я умуми тlварарикай арадиз атунилай аслу тушиз, гьарфарин тlвараралди кlелдай вири аббревиатураяр анжах чlехи гьарфаралди кхьида, месела: МВД, СССР ва масабур. 
   Тамамдаказ кхьидайла гьич тахьайтlа сифтегьан гаф чlехи гьарфунилай кхьидай, чпи тешкилатринни идарайрин тlварар къалурзавай, сесералди кlелдай вири аббревиатураяр чlехи гьарфаралди кхьида, месела: ООН (Организация Объединенных Наций), МИД (Министерство иностранных дел). 
   Са пай гьарфаралди, муькуь пай сесералди кlелдай аббревиатураярни чlехи гьарфаралди кхьида, месела: ЦДСА («цэдэса» кlелда). 
   Къейд 2. Тек-тек гьарфарикай туькlуьр хьанвай куьруь авур сложный гафарихъ падежрин эхирар дефисдалди галкlурда. Месела, ДГУ-дин, СССР-дин ва икl мад. 
   Къейд 3. Кlелдайла тамамдаказ сивяй акъуддай, анжах кхьинра шартlуналди куьруь ийизвай гафаринни аббревиатурайрин арадани фаркь авайди рикlелай ракъур тийин.  Кхьинра ихьтин жуьредин куьруь авунар (илимда идаз графический куьруь авунар лугьузва) нукьтlайринни дефисдин куьмекдалди ийизва. Месела, ва масабур кхьидай чкадал куьрелди ва мсб.; 2016-йис кхьидай чкадал 2016-й.; существительное кхьидай чкадал сущ-ное ва икl мад. 
   Ашкара жезвайвал, гафар арадиз атунин (гъунин) адетдин къайдайрилай гъейри, эхиримжи вахтара лезги чlалан лексика девлетлу хьунин карда неинки маса чlаларай къачунвай адетдин гафарин, гьакl урус чlалан гьисабдай яз къвезвай аббревиатурайрин ролни башкъа хьанва.  
   Мисал яз, «Лезги газетдин» сад-садан гуьгъуьналлаз къвезвай кьуд нумрада ишлемишнавай аббревиатураяр фикирдиз гъин: ТАСС, МВД, СМИ, США, СНБ, ЦБ, ООН, МИД, ЮФО, РИА, ЦСКА, РФ, МОК (Международный олимпийский комитет), ГИБДД, ДГУ, ПТУ, «Горводоканал», РД, МФЦ, МТС, ОАО, ФЛНКА, ВГТРК, НДФЛ, ДНИИ, СССР, ГЭС ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 31-нумра);   
   КПРФ, РФ, ФСБ, МУП, ООО, ДГПУ, ЗАО, ГБУ, ОАО, РД, «ДП», ВКС, СССР, МФЦ, ГЭС, ФАП, ДОЛ (детский оздоровительный лагерь), ОБЖ, избирком, госстипендия, СКФО, ЮФО, СМИ, РИА, США, ООН, КНДР, ФЛНКА, ЕГЭ ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 32-нумра); 
   РСФСР, РИА, РД, СМИ, ГБУ, МБОУ, МО, ООО, АО, СП, ГКУ, ГУП, ЛДПР, КПРФ, ОАО, ДП, ЦФО, ЯНАО, РФ, СССР, НКО, ИГИЛ, ДАССР, США, МГУ, ЦК, ВГТРК, ЖКХ, ЛПХ, КФХ, СКФО, МВД, ГОВД, РОВД, ОМВД, ЦЗН, ФС, ОАЭ, ИГ, ДНР, ООН, ИТ, ОПРФ, МФЦ, СНИЛС, ДГУ, ЕГЭ ва масабур.   «ЛГ», 2016-й, 33-нумра);
   ЦБС, РД, ФС, ЕГЭ, СМИ, АПК, КФХ, РИА, СССР, МЧС, ТАСС, ВКС, ВВС, США, УЗИ, ЦБ, МОК, КВН, ДГПИ, ВОЗ, ЦБС, ДГУ, МБУ, МР, РФ, ЖКХ, «ДЗИВ-2», МУП, ООО, СПК, ЛПХ, ДКЦ, НАК, АТК, МВД, КТО, МО ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 34-нумра);
   Гьуьжет алач, ибур вири урус чlалай са дегишвални авачиз чи чlалаз атанвай гафар-аббревиатураяр я. Инал гъилевай макъалада вичикай ихтилатнавай са фикир мад тикрар хъувун кутугнава: кьабулнавай чlала куьруь авунвай гафарин къурулушда дегишвал хтуртlа, кlелзавайбурувай абурун метлеб ачухариз жедач. 
   Гафар куьруь авунин къайда лезги чlала пайда хьунин тарихдикай ва абур чlала гегьеншдаказ чкlуникай рахайтlа, и гьерекатни урус чlалан таъсирдихъ, чlалан кхьинар арадал атунихъ галаз алакъалу ийиз жеда. Гьа са вахтунда инал урус чlала аббревиатурайрикай гегьеншдаказ менфят къачуз эгечlай девирдикай  профессор А.Г.Гуьлмегьамедова лагьай гафариз фикир гун: «…Урус чlала лагьайтlа, ахьтин гафар (аббревиатураяр – К.Ф.) активдаказ 1917-йисан революциядилай гуьгъуьнин йисара арадиз гъиз башламишна». 
   Эхирдай къейднавай делилар (фикирар) умумиламишна лугьуз жеда: чка чиз ва дуьз къайдада ишлемишнавай аббревиатурайри рахазвайдан ва я кхьизвайдан гуж кьезиларуналди, чlалан авсият хъсанардай имкан гузва. 

Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ

Ишлемишнавай литература

1.    Гьажиев М. М. Лезги чlалан орфографиядин словарь. 2 лагьай туькlуьр хъувур издание. Махачкъала, 1950. 
2.    Гуьлмегьамедов А. Г. Ша, чна дуьз кхьин. «Лезги газет», 2010, №39 (макъала). 
3.    Адамчик Н. В. Самый полный курс русского языка. Минск, 2007.
4.    Акимов Къ. Х. Лезги зарияр. Махачкъала, 2015.
5.    Гаджиев М.М. Русско-лезгинский словарь, Махачкъала, 1950
6.    «Алам» журнал, 2015, №3. 
7.    «Лезги газет» 2016, №31,32,33,34.
8.    «Самур» газет, 2006, №7.