Гьулдандин лекь (романдай чIук)

Чи тIвар-ван авай зари Гьаким Къурбана нубатдин эсер - «Гьулдандин лекь» ро­ман куьтягьна. Ам кирамди 1941-1945-йисариз Ва­тан­дин ЧIехи дяведиз ва ана иш­ти­ракай лезги халкьдин къагь­риман рухвайриз талукьарна­ва. Им заридин гъиликай хкатнавай цIуд лагьай роман я. Агъадихъ чна роман эгечI­завай чIук гузва. Вири роман 2016-йисуз «Са­мур» журналдиз акьатда.
1941-йис... Сентябрь вацран са экуьнахъ, лап фадан фад... Чилинни гьуьлуьн цIар тирвал циферин мичIи къатар, садал-сад гьалтна, са гьерекатни квачиз, ксанвайбур хьиз, экIя хьанва. Абурун кIанивай датIана рагъул, жегьре, яру жезвай гьуьмерикай Къаф дагъларин шиш, кунту, кьула кьилер хкатзава. Зурба рагаринни къаяйрин жанлу цIиргъер Сирт магьалдив, КIеле шегьердив, гьатта Бакудив ва Каспий гьуьлуьв кьван агакьзава. На лугьуди, лацу бармак алай Ба сувун алмас хьтин хци рагарни Каспий гьуьлуьн пехъи лепеяр, гатфарин чIурал акьалтнавай теке крчар алай хаму жунгавар хьиз, сад-садал гьавалат жезва: даим, эвел-эхир авачир, садни я гъалиб, я магълуб тежедай бягьсиниз экъечIзава.
Экв ахъа жезва... Гьавадик гатун чими лепеярни мукьвал жезвай зулун серин шагьвар какахьзава... Цавалай ажайиб гьайванрин суьрет­риз ухшар цифер къвез алатзава, абур яваш-яваш хкаж жезвай гару, яргъи чумахъ гвай чубанди вичин суьруь хьиз, са гьиниз ятIани гьалзава. Чилин цифедикай дагъларинни тепейрин рагъ акьадай ценерив гвай яйлахар, хважамжамдин рангар язавай тамар, лекьерин мукариз ухшар хуьрер: Яргун, ТIигьиржал, СтIур, Хьилер, Аваран, Алпан... хкатзава.
Советрин ислягь уьлкведик садлагьана дяведин цIай акатна, йи­къар, варцар физва. Адан цукIар-цIелхемар Лезгистандин дагъларивни агакьнава.
Алпанрин хуьр, лезги чилин сур деге ахварикай кватзава: кIекери жиргъ аламай уь-уь-яр язава; гьаятрай экъечIзавай кицIери, тIишер чиле туна, ни чIугваз-чIугваз, куьчейрай са гьинихъ ятIани чукурзава; кацер, тумар туаучIар хьиз кьуна, калерикай нек ацазвай дишегьлийрин гуьгъуьна гьатзава; экуь жезвай цава нуькIерин, лиферин, керекулрин, пехъерин лужар, адетдин тушир хьтин гьарай-эвердал илигна, на лугьуди, абуру жемятдиз чIулав хабарар гузва, мад ва мад хуьрел элкъвезва...
- Ибурузни инсанар акатнавай цIукай ха­бар хьанвай хьтинди я, - са вил ца­вал хкажна, наразивилелди лагьана юкь какур хьанвай Шамай бадеди. - Я Аллагь, дяве лугьудай завалдиз са дарман авайди тушни?! Чаз уьмуьрда гьикьван дявеяр акурай?! Чи рухваяр дидейри дявеяр патал хазвайбур яни?!
Дагъларихъай къвезвай къайи шагьвар къалин жезва. Хуьре инлай- анлай акъатзавай икьи гумарин ниэр, къуларал гьазурзавай хуьрекрин иштягь ачухдай атирар гьатзава... РакIарар ачух сад-кьве мертебадин кIвалерай чан-рикIдин, дад-бидаддин, минет-суьнетдин, шел-хвалдин, бала дидедивай, свас чамравай къакъатзавай темен-тевелдин, яшлу инсанри гагь гъуцаривай, гагь Аллагьдивай сагъвал, ислягьвал, шадвал тIалабзавай шаздайрин ванер акъатзава...
Хуьруьн къерехда авай кундал нехир кIватI жезва. Анал къе малар гъизвай инсанрик элкъвена кIва­лериз хъфиз тади квач: абуру, чинра серинар аваз, вилерал накъвари цIарцIар гуз, сада-садаз дяведин цIай акатнавай Ватандикай, жегьи­лар женгиниз ракъурзавай хизанрикай сад-садалай пашман, рикIяй цIархардай хабарар гузва.
Кундал, чпин малар вилик кваз, спелар рехи жезвай кьве стха, Лекьерин Семедан рухваяр, Абасни Арбил атана, саламар гана, рахаз­вайбуруз яб гуз акъвазна. Итимри чпин суьгьбет акъвазарна Абасаз, фадлай хизанни галаз Белижда яшамиш жезвай хуьруьнвидиз, ам акун чпиз хуш я, лагьана, жузунар авуна.
- Яраб и барбатI хьайи дяведикай къе чи менгелдал атанвай Абас стхади вуч лугьудатIа? - аса гвай кьуьзек ракьун рекьерин къуллугъчийрин ку­тIадин­ни му­калдин ли­шанар алкIурнавай пенжекни шапка алай итимдихъ элкъвена.
- Эхь, стхаяр, чи ислягь ватандал къанлу душманди, дабан кьадай кицIи хьиз, хабарни авачиз, чинеба гьужумна, - лагьана мугьманди. - Эхь, чи уьлкведин рагъакIидай пата хутI дяве физ пуд лагьай варз жезва. - Къаф дагълар галай патаз гъил туькIуьрна. - Заз гьар юкъуз аквазва: Белиж станциядал поездра аваз дяведа хирер хьанвай, гъилер, кIвачер кумачир аскерар хкизва... Абурун арайра кье-й-..., - мез галкIана, «кьейибур» гаф бегьем лугьуз хьанач, - жезва, - вилер
акьална, кьил галтадна.
- Вув-в! - алпанвийри дяведин цIук акат­завай инсанрин язухар чIу­­гуна. - А жегьилрин чанар гьайиф тушни?! Квахьрай дяве! Квахьрай дявекарар!
- Вуч?! Дяве?! - эрчIи гъил япув тухвана, хабар кьуна юкь какур къариди. - Атанвай зул агуд тавуна, хъуьтIуьз гьазурвал такуна, дяведик экечIзавай имансузар вужар я?!
- АтIа, рагъ акIидай пата, чан баде, лемсер лугьудай инсанар ава, - гъавурда туна мектебдин яшда авай руша, - дявекарар гьабур я, лугьузва.
- Жедай кар я, чан бала, - къари рази хьана. - Лемсери вегьейла, бес чи Яру Кьушун, ана авай зи хтулар гьинава?!
- Абур - дяведа, - рушай зайиф сес акъатна - Гьина жеда кьван?! - ван акьалтна лагьана: - Дяведа ава жеди ман, чан баде, - тикрарна, гъавурда туна.
- Вакай са куьмек, я Аллагь, - къариди зайиф хьанвай вилерни гъилер цавуз хкажна. - Я Зулжалал, ваз шукур хьуй... Бисмиллагь, - пуспусна, хуралай дуьа кIелна.
- Амин! - тестикьарна, са шумуд касди дуьадин гафар тикрарна, гъилер чинрай эвяна.
- Ихьтин шаздайрикай куьмек жеда жал?! Чидач ман, - аса гвай кьуьзека (ам жегьил чIавалай большевикрин партиядин член я) кьил галтадна, чин атIугъарна, лагьана: - Душмандиз яракьдалди жаваб гана кIанда. Эхь, - алава хъувуна: - Чи бубайри, чпел чилер, кIвалер къа­къудиз ягъияр атайла, гьакI ийидай: яракь кьуна, хуруз фидай. Чна, Пакудин фялейрини, инсафсуз хузаинринни кицIер хьтин жардаймарин аксина гьакI авунай. Гьавиляй чун гъалибни хьанай.
- Душман­дин хуруз къе чи кье­гьалар физва, - лагьана яб гуз­вайбурукай жегьил итимди. - Зунни фронтдиз физ гьазур я.
- Зун, стхаяр, са къад йис вилик Совет девир патал яру партизан хьайиди я... Заз чида: душман текьенмаз алатдач! - лагьана спелар квай кьуьзуьда.
- Гьуьжетар герек авач, стхаяр. Къе чунни кьулухъ акъваззавач, - лагьана хуьруьн Советдин депутат Арбила. - Къе чи жегьилар, яхцIур кас душмандин хуруз физва! Абурук зи хва Шурванни ква! Ингье чи жаваб! - такабурлудаказ малумарна ада.
- Аферин! Вунни сагърай, ви хвани! - лагьана аса гвай касди.
Тарифдин гафариз яб гана, Арбила давамарна:
- Чи Советдин идарада ватан хуьз фронтдиз гуьгьуьллуви­лел­ди физ кIан­завайбурун сиягь фадлай гьазур я. Амма.... Заз, ваз фронтдиз физ кIан хьуналди, военкоматди вуж хьайитIани, мус хьайитIани ракъурзавайди туш. Ана чпин къанунар, нубатар ава... Чи хуьрел нубат гила атанва. Зи хва фронтдиз, - адан сивяй мукьвара чир хьанвай «фронт» гаф четиндаказ акъатна, - рекье тваз, ингье, Белиждай адан Абас ими хтанва, - вичин стха къалурна, шаддаказ алава хъувуна: - Адахъ галаз чи паъни хтанва!
- Вувв, гьа яшда аваз?! Юкь какур хьана, вич гъуд кьван хъхьана, паъ рекьера къекьвезвани?! - тажубвилин гафар акъатна инсанрай.
- Эхь, яшар санбар хьанватIани, чи паъ викIегьзама! - дамахдивди къейдна Арбила.
- За ам икI хуьзва! - Абаса кIанчIал тIуб къалурна.
Суьгьбет элкъвена фронтдиз физвай жегьилрал хтана.
- Я Арбил стха, - яшлу дишегьлидин ван акъатна, - ви Шурван лап аял я. Вуна ам дяведиз гьикI ракъурзава?! - рахазвайдан вилерал нагъв акьалтна.
- Чинал цак аламай, спелар кьванни татанвай балайрин язух тушни?! - лагьана кьилиз чалма янавай дишегьлиди.
- Эхь, вах, за ракъурзава. Бес вучда?! Ватан хуьдачни?! - жузуна, Арбила вичи жавабни хгана: - Ватан хвена кIанзава. Лазим хьайитIа, зунни фида!
- Диде-Ватанди вичин рухвайриз куьмекдиз эверзава! - лагьана, Абас стхадихъ элкъвена. - Вав гвай газет къалура кван!
- Ингье, - Арбила пенжекдин къултухдай кьуд къатнавай «Къизил КцIар» газет акъудна, ачухна, адан сад лагьай чинлай рехи чIарар чкIан­вай дишегьлидин шикил къалурна. - Ингье чи Диде-Ватан, ада рухвайриз, рушариз вич душманрикай хуьниз эвер гузва.
- Зи Къудрата Яру Кьушунда къуллугъиз пуд йис я, - лагьана Абаса.
- Адакай еке эфсер хьанва! - дамахдивди малумарна Арбила.
- Абас стха, ви хцикай вуж хьанва? - жузуна аса гвай кьуьзуьда. - Ам вичин имидин кIвализ къвез-хъфиз чаз аял чIавалай чизва... Амалдал салигь бала я.
- Ам, са пуд йисан вилик Маскавда курсар куьтягьна, тупчийрин командир, чи чIалал эмир хьанва... Адахъ агалкьунарни хьанва, «Яру гъед» газетда кхьенвай, - Аба­сан пIузаррикай хъвер фена.
- Ша, чун Совет алай кимел хъфин, - теклифна Арбила. - Чна анлай жегьилар фронтдиз рекье туна кIанзава, - ам вилик экечIна, рехъ къалурзавайди хьиз, тади кваз юзана.
Хуьруьн Советдин идарадал яру пайдахди лепе гузва. Адан вилик квай гъвечIи майдандал кьавалар атана, зуьрне-далдамдин ванер
акъатна: гьамиша шадвал пайзавай макьамри къе алпанвийрин рикIе­рик къалабулух кутуна. КIвалера авай инсанар тадиз куьчейриз акъатна - вири хуьр шад ва пашман рахунрай, гьарай-эвердай, шел-хвалдай, макьамрай ацIана... Идарадин айвандилай са жегьилди Нуреддин Шерифован «Яру аскер» шиир кIелзава.
Пакаман ракъинихъ галаз же­гьил итимрин дестеяр жуьт-жуьт балкIанар квай фургъунриз акьахна. Абуру бубайрин насигьатриз, вилерал стIалар алай дидейрин алхишриз яб гузва, къужахра таза аялар авай сусарин накъварикай вилер чуьнуьхзава, чеб рекье твазвай жемятдиз сагърай лугьузва...
Вилик квай фургъундай кьакьан буйдин яхун гада, Алпанрин Арбилан хва Шурван, гьаштерхандин кIек хьиз, хкатна аквазва: ада чарчел Абас имиди лугьузвай Къудратан адрес кхьизва.
- Гьала! - эмир галукьай фур­гъунчийри важарар бушарна, чилиз кек ягъиз акъвазнавай балкIанар юзурна. Жегьил алпанвияр, яру пайдах цавуз хкажна, бубайрин женгинин «Чун, алпанар, лекьер я» мани жуьшдалди лугьуз-лугьуз, райондин военкомат авай КцIар шегьердихъ фена...

Гьаким КЪУРБАН
"Самур" газет