И йикъара за, рикIик шад гьевес, дамах, такабурвал кваз, “Лезги шииратдин жавагьиррин хазинадай” ктаб гъиле кьуна, элкъвез-элкъвез килигна, дикъетдивди тупIалай авуна, кIелна.
Ихьтин тIвар алай ктаб профессор Гьажи Гьуьсейнович Гашарова туькIуьрнавайдакай, ам Дагъустандин ктабрин издательстводиз вуганвайдакай ва редактор Арбен Къардашова печатдиз гьазурзавайдакай чаз фадлай хабар авай. Акъатунал вил алаз акъвазнавай… Эхирни гьа югъни алукьна: 2015-йисуз чи эдебиятдин суфрадал гуьзел, зурба, яцIу, экуь вили рангунин жилдер алай, 200 чарчикай ибарат ктаб атана.
Басмадин рангунин ни галамай еке улуб гъиле кьурла, рикIел сифте нубатда лезги шииратдин сад лагьай чIехи кIватIал — “Лезгийрин поэзиядин антология” хтана. Ам, яру жилдер алай зурба залан ктаб, 1958-йисуз чапдай акъатнай, халкьдин хурун шииратдинни 27 шаирдин (Кьуьчхуьр Саидалай башламишна, Жамидин Гьажимурадовал куьтягьна) эсеррикай ибарат тир. Гекъигун патал лугьун: 67 йисалай акъатнавай ктабда 117 шаирдикай (VII асирдин зари Давдакьалай башламишна, чи йикъарин жегьил зари Влад Батмановал куьтягьна) суьгьбетзава.
Лезги чIалаз “антология” гаф (грек чIала: цуьк ва кIватIзава) урус чIалай ХХ асирда атана. Лезгийрихъ шииратдин антологияр мадни ава: абур 1978 ва 1989-йисара (и ктабар туькIуьруникни Гь.Гашарован чIехи пай ква) Махачкъалада ва 2013-йисуз Бакуда акъатна. Чаз жуьреба-жуьре йисара чапнавай шииратдин кIватIаларни ава.
Шииратдин антологияр гзаф, гьикаятдин антологияр сад хьунихъ кьилин кьве себеб ава: сад лагьайди, лезгияр манийрал, макьамрал, шииррал рикI алай халкь я; кьвед лагьайди, чи литература шиирринди яз арадал атана ва гзаф асирра, шиират кьилин пай яз, вилик фена. Гьавиляй литература ахтармишай ва и кар алай вахтунда давамарзавай алимрин (М.Гьажиев, А.Агъаев, М.-Гъ.Садыкъи, М.Ярагьмедов; Гь.Гашаров, Г.Темирханова, Р.Къадимов, Ф.Нагъиев, Х.Эльдаров ва мсб.) макъалайринни ктабрин чIехи пай шииратдиз талукь я.
“Лезги шииратдин жавагьиррин хазинадай” ктабдикай рахун патал сифте нубатда адан жанр, яни жуьре (лезги антологийрихъ чпин жуьреярни ава) тайинарун герек къвезва.
Ктабдин жанрдин гьакъиндай адан кирам (автор) Гь.Гашарова сифте гафуна икI кхьизва: “И ктаб я антология туш, я хрестоматия; ам шиирратдал, шикиллу гафунал рикI алай ватанэгьлийриз теклифзавай лезги халкьдин руьгьдин ивир я. Ана, гьелбетда, чахъ хьайи кьван вири шаиррин эсерар ганвач ва гуниз лайихлубурун чIаларни, чалай аслу тушиз, ктабда гьатнавач… Чи фикир и ктабда ганвай гьар са шаирдиз къимет гун, абуру чи эдебиятда кьунвай чка тайинарун туш, лезги шиират юкьван виш йисара, цIийи девирда ва ХХ асирда фейи рекьер-хуьлер къалурун, гьар са девирдиз вуч кьетIенвал хас ятIа, тайинарун я” (30-31-чинар).
Анжах са фикир кирамди ачухарнавач: ада гьар са шаирдин яратмишунрикай вичиз хуш хьайи шиирар — шииратдин жавагьирар — хкянава ва кIелзавайдаз теклифзава.
Чаз инал, кирамдин фикирриз акси яз, и ктаб кьетIен жуьредин антология тирди лугьуз, тестикьариз кIанзава.
“Лезги шииратдин жавагьиррин хазинадай” ктаб А.Мирзебегован “Руьгьдин хазинайрин геле авай алим” макъаладикай, кирамдин сифте гафуникай, шаиррикай ганвай куьруь малуматрикай, хкянавай эсеррикай ва чешмейрин сиягьдикай ибарат хьанва.
Ктабдик акатнавай шаирар пуд дестедиз пайнава: 1) Юкьван виш йисарин шииратдин векилар; 2) ЦIийи девирдин шииратдин векилар; 3) Советрин девирдин ва адалай гуьгъуьнин йисарин шииратдин векилар. Сад лагьай девирдин шиират VII асирдин зари Давдакьалай, 2-девирдин шиират ХIХ асирдин зари Етим Эминалай, 3-девирдин шиират ХХ асирдин зари СтIал Сулейманалай башламишнава.
Шаиррикай ганвай малуматар, абуру ктабдин са-са чин, гьадалайни тIимил чка кьунватIани, цIийи делилар кутуна, фикир желбдайвал, фагьумлудаказ туькIуьрнава. Са бязи малуматрикай, белки, кIелзавайдаз сифте яз ван жезва. Инал са шумуд мисал гъун кутугнава.
*Давдакьан “ЧIехи Шарвал Жаваншир кьейила авур ишел” шиирдиз (ам 16 гьижадин цIарарин 32 бендиникай ибарат хьанва) ясдин поэма лугьуз жеда.
*Яргъал йисара вуж ятIа чин тийиз амукьай шаир Шейх Мааруф Мегьамед ибн Гьасан ал-Лезги ал Кьурагьви ад-Дербенди я.
*Ихрек Режеб аял чIавуз цIегьерин азардик буьркьуь хьанай, адан ирс кIватI хъувуник Гь.Гашарован пай ква.
*Кьуьчхуьр Саидан ирс кирамди кIватI хъувуна ва шаирдин сифте ктаб басмадай акъудна.
*Кавказдин чIалар ахтармишай академик А.Дирра 1915-йисуз Берлинда акъатзавай “Инсаният” журналдин 10-11-нумрайра Ашукь Суьйгуьнан шикил ва 12 шиир чапна.
*Советрин девирда вичикай рахун, гьатта тIвар кьун къадагъа тир Ярагъ Мегьамедал сифте яз А.Агъаева “чан хкана”: алимди 1996-йисуз “Ярагъ Мегьамед. Мусурман философ” ктаб кхьена, печатдай акъудна.
Гьар са малуматдин гуьгъуьна гьа шаирдин шиирарни ганва. КIелзавайдан фикир агъадихъ галай, икьван чIавалди печатда тахьай хьтин, дерин метлеб авай эсерри желбзава.
Давдакьан “ЧIехи Шарвал Жаваншир кьейила авур ишел” (33-36-ч.); СтIур Далагьан “Низамидиз” (40-ч.); Ярагъ Мегьамедан “Стхадиз”, “Ахцегь Мирзе Алидиз” ва “Рухун Али-эфендидиз” (100-102-ч.); Мамрач Къазафарбеган “Етим Эминаз жаваб” (146-ч.); Нуредин Шерифован “Авани?”, “ЭкъечIа!” (202-203-ч.); Зулейха Султановадин “Хтанач вун, хтанач” (248-ч.); Къудрат Велиханован “Ахвар” ва “Жейран” (249-250-ч.); Келентар Келентарован “Я чан Шагь дагъ!”, “За дуьньядиз” ва “РикIел часпар эциг жедач” (274-276-ч.); Муьзеффер Меликмамедован “Ватан сад я”, “Гьай тагайтIа ватанд ванциз” ва “Сад я, сад” (330-332-ч.); Седакъет Керимовадин “Жери крар”, “Жуванбуруз чар” (348-349-ч.).
Саиратан рубаияр (359-361-ч.) ва гзаф маса эсерар.
Чи милли литература, халкь гьукумдарри кьве чкадал пайнаватIани, Гь.Гашарован ктабда битавди яз къалурнава: гьар девирдин литературадик Къуба лезгийрин векиларни (С.Далагь, Н.Шерифов, З.Ризванов, Л.Нямет, К.Келентаров, М.Меликмамедов, С.Керимова ва мсб) ква.
Ктабдик лезги чIалал шиирар кхьей агъул, рутул, цIахур ва маса тайифайрин векилрикай (Ихрек Режеб, Ашукь Суьйгуьн, Шиназ Гьезерчи ва мсб.) малуматар ва абурун эсерарни акатнава.
“Лезги шииратдин жавагьиррин хазинадай” ктаб анжах нубатдин антология — “цуьквер кIватIун” — туш. Ам илимдинни литературадин, кирамди гзаф йисара фагьумнавай, веревирднавай, кужумнавай, лекцийра хуралай тикрарзавай эсеррин хазина я.
КIелзавайда завай ктабдин кимивилер къалурун гуьзлемишзава жеди. ТIвар кьаз жедай хьтин еке кимивилер заз аквазвач. Анжах лагьана кIанда… Сад лагьайди, Азиз Мирзебегован макъала ктабдин сифте кьиле ваъ, эхирда ганайтIа, кутугна аквадай. Кьвед лагьайди, ктабдик акатнавай вири шиирар жавагьирар я лугьуз жедач. Белки, кирамди жегьил шаиррин эсерар аванс-бурж яз, абурук руьгь акатун патал кутунватIа? Пуд лагьайди, ктабдин тираж лап гьайиф чIугвадай кьван гъвечIи я: акъатнавай 300 ктаб чи хуьрерин ктабханайриз бес жедач. Бес 25 йисуз цIийи ктабар агакь тийизвай мектебрин ктабханаяр кьурурдани?! Бес шииратдал рикI алай вишералди инсанар къаних яз тадани?!
Малум тирвал, Гьажи Гьуьсейновича зур асирда Дагъустандин гьукуматдин университетда бегьерлудаказ ва тарифлудаказ кIвалахзава: студентриз ва аспирантриз лезги литературадай тарсар ва тербия гузва, республикадиз милли пешекарар гьазурзава, хайи литература ахтармишзава. Алимдин къелемдикай лезги ва урус чIаларал кхьенвай вишералди макъалаяр ва рецензияр, цIудралди ктабар, программаяр, хрестоматияр ва кIватIалар хкатнава. Нетижада чи литературада адан къелем хкIун тавур са зарини амач лагьайтIа жеда.
За Гь.Гашарован саки гьар са чIехи кIвалахдиз, 1973-йисуз акъатай “Къагьриманвилин манияр” ктабдилай эгечIна (“Дуcтвал” альманах, 1974-йис, 2-нумра, 88-91-ч.), цIудалай виниз рецензияр кхьена, абур газетризни журналриз акъудна. Кирамдиз тебрикдин чарар, телер ва телефонрин зенгер ракъурна: жуван шадвал, разивал, терефлувал ва сирдашвал къалурна.
Алимдин гьар са цIийи ктабди зак кьетIен шадвал кутазва: абуру гьар сеферда литературадин цIийи чинар ачухзава, чи литературада гьихьтин гьерекатар кьиле физватIа, чахъ гьикьван руьгьдин хазина аватIа, чи хазинада гьихьтин жавагьирар аватIа раижзава, мисалралди къалурзава.
Къе чи вилик шииратдин жавагьирар авай ктаб-хазина, кирамдин гзаф йисарин зегьметдин бегьер атанва. Ам гьар са савадлу инсандивай, са зурба художественный эсер хьиз, кIелиз, аннамишиз, кьабулиз, рикIел хуьз ва герек хьайила тикрариз жеда.
Эхирдай лугьуз кIанзава: манадин, метлебдин, деринвилин, къурулушдин ва къешенгвилин жигьетрай кьакьан дережада аваз арадал гъанвай илимдинни литературадин зурба кIвалах — “Лезги шииратдин жавагьиррин хазинадай” ктаб тариф авуниз ва литературадал рикI алай гьар садан столдал хьуниз, адан кирам — Гьажи Гашаров чIехи гьуьрметдиз — Дагъустан Республикадин Государстводин премиядиз лайихлу я.
Къурбан акимов,
филологиядин илимрин доктор, профессор
ЛЕЗГИ ГАЗЕТ
Добавить комментарий