Бубайрилай аманат тир ЧIал

Aм квадарайди, вични квахьда.
Хайи чIал. Инсан паталди ам гьикьванни азиз, гьикьванни масан я! Алимри гьисабунрив, дуьняда кьуд агъзурдив агакьна чIал ава. Ахьтин чIалар ава хьи, абурал миллионралди инсанар рахазва. Садбурални кьадардиз са аъзурдилай тIимил тир халкьари менфят къачузва. Бязи чIаларал литература лап вилик фенва, бязи чIалариз лагьайтIа, гьич кхьинарни авач. Вири чIаларин арада амма чаз багьа тир са чIал ава: лезги чIал! А чIал хьи, чна сифтегьан гафар адал лагьанва, адалдини чун жуванбурув агатнава, хайи тарих, култура чирнава.
Гьавайи лагьанвач, инсанди гаф авай чкадилай авалзава. Сад лагьай сеферда чна лагьай гафар, вири уьмуьрда чахъ галазни амукьзава. Сад лагьай гафуналди инсандин къене хайи чIалани вичин бине кутазва. Инсаният вилик фин паталди, ада вичин тежриба несилрилай несилрал хайи чIалал гун герек я. И жигьетдай дидед чIал виридалай багьа са нямет я.

Лезги чIалан месэлайрикай, ада чи халкьдин уьмуьрда къугъвазвай ролиникай фагьумун гьар са касдин буржи я. Вуч хъсан я, и месэлаяр лезги поэзияда фад-фад къарагъарзава. ЧIехи канивилив, чимивилив, дамахдивди хайи чIал теснифзава чи зарийри:
Зи чIал, вун зи мез-луькIуьн я,
дамах я,
Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин
булах я.
Зи тур я вун, зи къалхан,
зи нефес я,
Зи гъалибвал, зи канивал, гьевес я.
(Файзудин Нагиев, «Мез ва чIал»)

Дидедин чал, дидедин чIал-
Бубайрилай аманат чал!
Вун - лезгидин вилин нине,
Вун - зи халкьдин руьгьдин бине,
Вун - зи хайи диге масан,
Вун - ватандин кIукIуш кьакьан...
(Билал Адилов, «Дидедин чIал»)

ЧIал – миже я дидейрин
Михьи, гьалал некIедин.
Азадвилин женгера
Чи бубайрин гьекьедин...
(Зерифа Касумова, «Дидедин чIал»)

И шиирра халкьдин хазина тир чIал хуьзвай, адан къайгъуда даим акъвазнавайбуруз авторрин патай гьикьванни чIехи гьуьрмет ава!
ЧIалан чIехивиликай, кьакьанвиликай ихтилатзава Арбен Къардаша. Зариди дидед чIалан гьар са инсандин уьумуьрдавай кьетIенвал кIелдайбурув вичиз махсус устIадвилелди агакьарзава:
Анжах вун зи ивидани бейнида
ХьаначиртIа, туширтIа
вун зи мез яз,
Рази тир зун: вун заз
чIал яз гайида,
Зун халкьунал ви са гаф яз,
са сес яз..
Авайвал лугьун герек я: кIвале аялдиз хайи чIал чир тавуни, ам руьгьдин жигьетдай вичин бинедикай яргъаларзава. Нетижада, несилрин арадавай авсиятарни чIур жезва, инсанди вичин халкьдиз хас тир иер жигьетар квадарзава. Гьавиляй мез ахъайзавай чIавалай аял хайи чIалаз кIанивилин руьгьда тербия авун лазим я. А чIалаз хьи, адал чIехи классикар тир СтIур Далагьа, Етим Эмина, СтIал Сулеймана туькIуьруьнар авуна.
Хайи чIалаз кIанивиливди агатунин чешне къалурна чаз Келентар Келентеровани. «ЧIал къгъида» шиирда зариди хайи чIал къацIурунин гьаларикай вичин къалабулухар къалуруналди, чIалан къайгъуда амукьунин важибвиликай ихтилат кудзава. Келентара чIалаз гьурьметуниз, адан михьивални иервал хуьниз, чIал вилик тухуниз, кьакьанриз хкажуниз эвер гузва. Вичин чIалан къадир авачирдаз, жемятдани са гьуьрметни жедач. Вичин халкь чандилайни пара кIандай заридин рикIиз ихьтин гьалар акурла тIал язава:
Я чIалан кIвал чIурзавайди,
ЧIал ви къамат, ви акун я;
Им а чIалал рахазвай халкь,
Халкьар къене амукьун я.
Зи рикIе цIукI гьатнава къе,
Чан гуда за чIалан рекъе;
Мад элкъведач и гафунлай,
ЧIал хьайила са сафунлай;
Пехилбурук хъел кухтуна,
Шит гафарик кьел кухтуна,
ЧIалал чIалан гьал къгъида!
Гьар са халкь вилик фин паталди ада вичи кIватIнавай социал тежрибани чирвилер къвезвай несилрив агакьарун герек я. Хайи чIал квахьайтIа бес гьикI хьурай? И жигьетдай вичихъ чIехи талант авай зари Зерифадин кьатIунар иллаки вили кьадайбур я. Автордин фагьумдалди, чIал девиррин авсият хуьзвай руьгьдин културадин диб я:
Бадеди зи дидедиз
Аманат яз гана чIал.
Зи буржи – вахкун я ам
Зи балайрив авайвал.
Эгер чна чи чал квадарайтIа, са затIунивайни чун халкь хьиз таз жедач. Файзудин Нагъиеван шиирар, кьадардиз гъвечIи халкьарин чIалар квадуруналди, са маса халкьдин кьадар пара ийиз алахъзавайбуруз акси я. Чи чIал квахьзава жал? Зариди «Зи чIал» шиирда лезги халкьдин тарихдин къатара къугъванвай рол кьатIуникай гаф кудзава, алай девирда чIал хуьн важиб кар тирди малумарзава. «ЧIал несилрин ивидин рикIел хуьнар я», - лугьузва ада. И хазинада шумудни са девирдин дерин кьатIунар, тарихда кьиле фейи акъажунар, дердер, гъамар, уьцIуьвилерни верцивилер ава.
Халкьдин културадин дережа чIалахъ галазни чIехи авсиятда авайди сир туш хьи. Вилик фенвай чIал вичин кхьинралди, чIехи гафарганралди, диалектрин кьетIенвилелди чир жезва. И жигьетдай лезги чIал уникал девлет квай чIал я. Адаз герекди канивилин цIайни руьгьдин къуват я. Лезги зарийрин и аспектда авай туькIуьрунри чIал вилик финин рекье чахъ чIехи умудар кутазва. Гьар са вакъиадин гъавурда акьун културадин винелай жезвачни? Файзудин Нагъиевани, агъадихъ галай цIарар кхьидайла, ам са гимн хьиз, элдин мецел хьун кьатIана жеди:
Лезги хуьре кIвал амай кьван,
РикIе халкьдин тIал амай кьван,
Чахъ чи дидед чIал амай кьван
Сагъ я лезги халкь!
Эхь, чIал я халкь квахьиз тазвачирди.
Чун хуьзвайди чи чIал я,
Четин, гъам квай чIавара.
Эгер чIал чи квахьайтIа,
Халкьни квахьда цаварал.
Ша, чна эл-мелна хайи чIал хуьн, адаз гьурметин, чIалан михьивални иервал хуьз, ам вилик тухуз алахъин!

Раида РЕВШАН
"Кцlар" газет