Са хан хьана са заманда
Девлет, мулкар бул авай.
Мад гзаф хьун адаз кIандай,
Гьахьтин къаних тIул авай.
Гьина безек-къизил ава,
Гьанаг ада чапхундай.
Нефсни ичIи кьве вил авай,
Тежедай кьван азгъундай.
Садра адав агакьна ван:
Магъарада са дагъдин
Са хазина ава кьакьан,
КIалуб авай утагъдин.
Лугьудай хьи: а хазина
Тур кас хва тир са элдин,
Сейли хьанай ам вирина
Гьардаз ахъа гъилелди.
Вуж я, вуж туш, гьикI ятIа тIвар
Чиз амачир жемятдиз,
Дегь заманрин риваятар
РикIелай физ регьятдиз.
Амма ханди эмир гана
Вичин муьтIуьгъ лукIариз:
“Жагъурна, фад гъваш, - лагьана, -
Хазина зи мулкариз.
Жагъурайдаз вичивди кьур
Гуда къизил, гимиш за,
Юргъа шивни гьулдандин тур
Ийида гьакI багъиш за.
Са гьафтеда гъун тавуртIа,
Куь кьилер за галудда,
Ам зи гъиле тун тавуртIа,
Куь килфетар хкудда!..”
* * *
КIвачелайиз и дагъ, а дагъ,
Къекъвез хьана фейибур.
Тачагъиз а къизил - ужагъ,
Хквез хьана фейибур.
ЛукIар тергна залум ханди,
Галаз чпин хизанар.
Гила кIватIна азгъун чанди
Итимарни жаванар.
Гьа икI абур къекъвез хьана
Шумудни са гапIалар,
ИчIидаказ хквез хьана,
Къачуз чпин ажалар.
* * *
Къанихвилик зулумкардин
Халкь рекьизвай буьркьуь яз.
Сад кьван хьанач и няс кардин
Хура къваздай кьетIи яз.
ВикIегьвилин, кьегьалвилин
Хкатнавай куьк михьиз.
Чизвай сир и усалвилин
Амай са кас рикI михьи.
Са арифдар, игъир тир ам,
Са кIвач сурун япаллай.
ЧкIай хуьруьн есир тир ам,
Шалбуз дагъдин хураллай.
Халкь нефсини зулумкардин
Кутунвайла кьасабдик,
Намусдивай арифдардин
Эх хъхьанач азабдик.
Адаз вири чизвай сирер,
Дегь тарихрин уламар,
Инсанриз хас кимивилер
Ва цаварин каламар.
ЭкъечIна ам вилик хандин:
“ГьинватIа заз чида ам -
А хазина пагьливандин,
За лугьун - ваз гъида ам”.
Шит хъвер гъана ханди пIузал:
“И вун хьтин саилди
Са кIвач алаз сурун япал,
ГьикI таб гуй а мензилдиз?”
“Сурун япал ала зи тан,
Зи руьгь цавун капалла.
Дережадив ахьтин кьакьан
Вун агакьун яргъалла.
Мензил атIун герек туш заз,
Це заз мягькем итимар,
Лагьай гьар гаф алакьдай кьаз,
Иливдайбур тагькимар.
За гъавурда твада абур,
Фидай падни лугьуда.
На балкIанар ая гьазур,
Хучарар хьуй далудал.
На лугьузвай къизилрин кIвал
Алпан дагъдин къенева.
Магъарадиз фидай рехъ-хвал
Зи зигьинда, рикIева.
Жегьил чIавуз дагъни аран
Ийирла за кIвачелай,
Алпандин сир хьана аян
Садра заз вич-вичелай.
Тик синериз хьана хкаж,
Килигна зун винедай:
Метлеб вуч я, квахьна илаж,
Чун хьунин и дуьнеда?
Гьакимарни пачагьлугъар
Къвез алатиз, вуч жезва?
Виридакай жезва накьвар,
Гел галачиз пуч жезва…
* * *
Зи рикIел Шарвилидикай
Дегь кьисаяр хтана.
Ам дуьньяда хьайидакай
Келпягъна, шак тагъана.
Рекьидайла, халкьдин кьегьал
Алпан дагъдихъ туькIвенай.
Вичи кIватIай девлетни мал
Элдиз пайна хъфенай.
Ам акъвазай чка дагъда
Заз жагъуриз кIан хьана,
Чир ийизни гьи саягъда
Гьинал ада чан гана.
Алпан дагъда магъараяр
Гзаф гьалтна рекьел зи.
Хьанач татай мажараяр
Жаздан хьанвай кьилел зи.
Агакьна зи кьилин мензил
Алпан дагъдин кукIвал кьван.
Акуна заз, желбиз кьве вил,
Паднавай кьве патал къван.
Ам тир гзаф зурба къаяб,
Акатай вич зуруник,
Риваятриз гайитIа яб,
Шарвилидин туруник.
Гьанал фена килигна зун
Мягьтел хьайи тегьерда.
Акатна зи чандик зурзун,
Акурла дар хъиткьердай:
Яргъи-гуьтIуь ава даркал,
Фенвай къенез рагарин.
Кьве паднавай къванцин са къвал
Эвез хьанвай ракIарин.
Зун хъиткьердай гьахьна къенез:
Ина чIехи кIвал авай.
ДакIар квачир, экв тушир бес,
Чил, къав, гьакI кьуд цал авай.
Куьгьне кьве дуст - къавни чахмах
Акъудна за чантадай.
Галукьарна чахмах цлахъ
ЦIай гъун патал арадал.
ЧIикь жагъурна ахпа кьуру,
Гьадак фад цIай кутуна.
РикIи гатаз авай хуру,
Гупа-гуп ван къачуна.
Зи бицIи цIун экуьникди
Гьатна ина рапрапар,
ИкI къизилрин “деминикди”
Жез амай зун алабар.
Зи кIвачерик са кьуру кьил
Садлагьана акатна,
Хкатай хьиз кIвачикай чил,
Зай гьарайни акъатна.
Кьилин кьве вил хьайи кьве тIекв
Акваз, хафни яна заз.
Жув квадарнач, гъилевай экв
Гуя гьайкал хьана заз.
Акуна заз са хам табагъ,
Къаргъу хьана элкъвенвай,
Адал, ифей илисиз тагъ,
Алпан гьарфар кхьенвай:
“Зун, Шарвили, иеси я
И кхьенвай гафарин.
Зи тIалаб я, зи веси я
Им зи чилин халкьариз.
И къизилар, багьа къашар
КIватIна заз и уьмуьрда -
Акъажунра, алай гужар,
Гьахъ жагъурдай жигъирда.
Садавайни къакъудай затI
Авач ина - кьазва кьин.
АвунатIа вуч патал кIватI,
За гъавурда твазва куьн:
Халкьдин зурба крар патал,
Руьгьдик лувар кутадай,
Четин ва дар чIавар патал
КIватIна, туна харада.
Низ жагъайтIа, хазинада
Гьич жуван нефс тваз тахьуй,
Гьич садани ам дуьньяда
Вичинди яз кьаз тахьуй.
И веси хуьз гьукумдардин
Гьахъвал авай гъиле тур,
Нефс такIанвал арифдардин
Адан рикIе, кьиле тур.
Нефс тахьайтIа иликьариз,
Адаз кьуру кьил чира,
Тарс це жери иливариз -
АцIун тийир вил чира.
Ам са азгъун пачагьдин кьил
Я лугьуз, са девришди
Гайиди я, за адан гъил
АцIурайла гимишдив...”
ГьикI гудатIа а тарс-илим,
Кхьенвай а хамунал.
Кьил жагъайдаз ганвай тагьким:
Хъфин, къабух вахчуна...
Гьанлай кьулухъ, игъир хьана,
Къекъвена зун дуьньяда.
Кьуру кьил, зи са сир хьана,
Хуьзва за зи чантада...”
* * *
Шит хъвер, хандин сивел алай
Алатай кар авачир:
“Акъудмир зун, саил, кьиляй,
Гафар рахаз алачир!
Вуч Шарвили?! Вуч Алпан дагъ?!
Кьисаяр я, махар я.
На инал заз авур лагълагъ -
Белки, ам ви ахвар я?”
“Заз таб авун ерли туш хас,
Гьар гаф михьи, турус я.
Шарвилини тир якъин кас,
Алпан дагъ - чи Шалбуз я”.
ЧIалахъ хьанач генани хан,
Жавабрай кьеж акунач:
“Бес хазина акьван хъсан
Жуваз вучиз къачунач?”
«За нефсиниз гана тербет,
Вердишна жув тIимилдав.
За къизилдиз гузвач къимет
Я кьиле, я гуьгьуьлда.
Акьулни руьгь михьиз пунай
Акъудзава къизилди,
Инсандивай сабур-кьарай
Къакъудзава къизилди...”
Ханди мадни гана суал
Камалэгьли игъирдиз:
“Вучиз веси, ацалтай вал,
Тамамнач на, эмир хьиз?
Вучиз икьван йисара на
А хазина-аламат
Гъиле тунач, авара, на
Чи шагьдин, гвай адалат?”
“Уьмуьр тухуз, квачиз гунагь,
Акунач заз садрани
Гьахъвал гвай я гьаким, я шагь
Гьам ина, гьам ядрани.
Гьукум гъиле гьатай инсан
Акъатзава къапарай,
Квадарзава ада виждан
Азгъунвилин пурара.
Девлет артух жеривиляй
Нефсни къати жез ава,
Руьгьдин рузи кьеривиляй
Сиве шумуд мез ава.
Ягьни Намус, Гьахъни Турус
Вегьена хьиз къиметдай,
Вич тай ийиз жеда цавуз,
Ферсуз яз гьар жигьетдай.
ЧIехи рикIер, руьгьдин лекьер
Кваз такьаз, ам гьат жеда.
Кесиб халкьдин кашар-мекьер
Адаз югдай рат жеда.
Ахьтинбурал пак хазина
Ийиз женни ихтибар,
Азгъунвилин тур жезбина
Чпин руьгьдин тартибар?”
* * *
Хандин сивел атана хвеш:
“Вун зи патав атана!
Яни залай гьахълуди жеч?!
Тур гила сир лагьана!
Лагь фидай рехъ Алпан дагъдиз,
Яни чи пак Шалбуздиз.
Зи векилар аниз яхдиз
Фин кьадач зи намусдив.
Пар эцигдай балкIанар чал,
Алай чIехи хучарар
Вугуда за атIун патал
Дагъдин кьакьан кунарар.
Ваз герек туш тIарун ви кьил,
Вун акъваз зи къунагъда.
Анжах сирлу рекьин шикил
ЧIугу на са табагъдал...”
Тагъ авайди хандин рикIе
Арифдардиз аян я:
“Шарвилидин веси еке
Тамамун заз масан я.
Кьуру кьилин тарс течирна,
Хазина гъун гунагь я.
Чира сифте адан сир на,
Ам руьгь патал силагь я”.
* * *
Кьуьзуь касди, яз мукъаят,
Кьуру келле чантадай
Акъудайла, хандин суфат
Хьана лацу рангадай.
Аламачир я хам, я як,
ГьакIан ичIи къабух я,
Инлай-анлай янаваз квак,
Хаф кутарвал савух я.
Кьве вил хьайи тIеквер акун
Руьгьдиз азаб ва кичI я,
Гуя абур, хьана азгъун,
Килигзавай кьве мичI я.
Арифдарди вичин суьгьбет
Давамарна: “Чаз инал
КIан жеда дуьз терез, гьелбет,
Жервал чун гьахъ гваз инал.
Шарвилидин и шартI кьиле
Тухуниз чун мажбур я:
Терездин са хиле келле
Эцигна кьун мажбур я.
Муькуь хиле - гьа кьилив кьур
Къизилар хьун герек я.
Им касдиз, кьве хел сад авур,
Хазинадин куьлег я.
А къизилар эл паталди
Чан эцигай гьар са кас
РикIел хуьнин мел паталди
Харж авун я кар асас”.
* * *
Шагь-хазина гъиле гьатун
Хандин чIехи хиял я:
Кьуру кьилив кьур къизил гун
Са цIиртI ягъай мисал я.
Тадиз ада мизан-терез
Инал гъунугъ эмирна.
Кьил - са хиле, муькуь хилез
Къизил-безек ичIирна.
Кьил авай пад залан хьана -
КIан хьана мад къизилар.
Азгъун тир хан пашман хьана,
Кьил жервал туш кьезилар.
Гъана чIехи терезар мад -
Кьил мад чилел ацукьна.
Хандин девлет эцигай пад
Хкаж хьана амукьна.
Садлагьана хан къапарай
Акъатна, кичI акатна:
“Им вуч сир я?! Лагь, авара!
Суьгьуьр яни? Лагь фад на”.
Арифдарди, хвена мизан,
КIватIна руьгьдин гуж ади:
“Им акI лагьай чIал я хьи, хан,
Шагь-хазина туш види!
Заз акур кьван ханарикай
Виридалай азгъун яз,
На инсанрин чанарикай
Як атIузва къузгъун яз.
ЖезватIани ваз вун кьакьан
Кьазвайди хьиз гъилерал,
Кьуру келле я вун гьакIан
Вилаятдин чилерал…
Кьуру кьилихъ мадни са сир
Ава, течир чарадаз.
Гьамни за ваз хъийида чир,
КIан ятIа, и арада”.
* * *
Хандивай вуч жедай лугьуз,
Къах хьанвайла нуькерар,
Аватайла вич икI агъуз
Халкьдин экуь вилерай?
Арифдарди кьуру кьилин
Кьве вил хьайи тIеквера
Накьвар туна - кьве гъаб чилин,
КичI тваз хандин вилера.
Мад терездал эцигна кьил,
Камалэгьли рахана:
“Муькуь хиле эциг къизил,
Лап бицIи кIус”, - лагьана.
Эцигна фад, хьанваз агаж,
Ханди гумай куьлуь кIус.
Кьил авай пад хьана хкаж,
Къизил авай пад - агъуз.
Мадни хандин фена зегьле,
Икьван чIавал чIал кьурай:
“Гила кьезил хьана келле -
Им вуч лагьай чIал хьурай?!”
“Им акI лагьай чIал я хьи, хан,
Фейи чIавуз накьвадик
Кваз амукьдач бенде-инсан
Къанихвилин хъурцадик.
Сур такунмаз, къаних касдин
Тек са руьгь ваъ, лугьуда,
КIарабарни тежер масдин
Азгъунвилив ацIуда.
ГьакI хьайила, гьар са инсан
Вичин руьгьдал, гьевесрал
Къаравул яз хьун я хъсан,
Залпанд вегьез гъерезрал.
Вил ичIи жез хьайитIа ам,
Вердишрай вич вил атIуз.
Хъсан жеда, фейитIа ам
Дере атIуз, чуьл атIуз;
ТIимилдалди игъирвиле
Вичин кьил хуьз, беден хуьз,
Кесибвиле, шаирвиле
Руьгьда ягьдин елкен хуьз...
Вири жемят гьар сад вичин
Нефсинин лукI хьайитIа,
Халкьдикай халкь, вичел эркин,
ГьикI жеда, ни ийида?
Ватанди гьикI акъудрай цуьк,
Руьгьер тирла харапI яз?
Девлет кIватIна, кьил кьурдаз тик
Герекди накьв - кьве гъаб я.
Къуй вилериз вегьирай ам,
Рекьиз руьгьдин азгъунвал.
Халкьдин рикIяй акъатда гъам,
Квахьда чинрай пузгъунвал.
Къизилривни мал-девлетрив
Руьгь тухарун айиб я.
Ам цаварин наз-няметрив
Кадгъур авун тартиб я…”
ИкI лагьана, камалэгьли,
Кьил чантадиз хъевгьена,
Шад яз вичел цавар вили,
Кьил элкъвейвал хъфена.
Ам гьи патахъ хъфенатIа,
Гьич садазни чир хьанач,
Ам гьи чилел къекъвенатIа
Акур шегьер, хуьр хьанач.
Къаних ханни, регъуь хьана,
Катна вичин ватандай.
Лугьуда, ам суфи хьана
Дережаяр кьакьандай…
* * *
И риваят рикIел хвейи
Халкьдиз бахтар гьалал я,
Им хазина, дагъда хьайи,
Элдиз жагъай мисал я.
Амма гьар са касди къаних,
Пачагьди ва гьакимди
Ягъиз хьурай вичин къилих
Сафунай и тагькимдин.
РикIеллаз хьуй: гьардан кьилив,
Кваз такьуна тариф, тIвар,
Къведа садра - хуьрай вилив -
Кьуру кьил гвай арифдар.
2014
Арбен Къардаш
Лезги газет
Добавить комментарий