Ялавквай шиират

(Агьмедпашаева Мислиматан 90 йис тамам хьуниз талукь яз)
Агьмедпашаева Мислимат, КьуланстIалви Тагьиран руш, литературада СтIал Мислимат яз машгьур хьанвай зари дишегьли, ХХ асирдин эхиримжи ва ХХI асирдин сифте йисара милли шииратда тIвар-ван акъатнавай шаиррикай сад я. Адан эсерар эхиримжи йисара газетриз, журналриз ва «Куьредин ярар» културадин меркездин кIватIалриз акъатзава. Заридин ктабрай: «Дуьня я ман…» (2005), «Ялавлу рикI» (2012) ва мсб. кIелзавайдаз кирамдин алакьунар, агалкьунар ва фикирарни ниятар – философия аквазва. Адан тIвар, милли заридин тIвар хьиз, фадлай «Лезги зарияр», «Лезгистан» ва маса ктабра, литературадин хрестоматийра гьатнава. Абурукай чаз къе, кирамдин юбилейдин йикъара, рахаз канзава.
Сифте нубатда лагьана канда: гележегдин зари руш 1924-йисан гатун юкьвал, августдин вацра, дуьнядиз атана. Юг гатазвай дидедиз бицIи баладиз гьар декьикьада килигдай мажал авачир, гьавиляй СтIал Мислимата «Закай ашукь жедачир» шиир зарафатдалди куьтягьзава: 
«Эгер къужах жагъанайтIа, шедачир, 
ШеначиртIа, закай ашукь жедачир…» 

Элкъвей пIини хьтин чин алай руш Мислимат СтIалрин багъларани халичайрин кIане, музыка япара аваз, лирли сивел алаз, чIехи хьана. Агал­кьун­ралди мектеб куьтягьна, адакай свас, балайрин диде, кIвалин-къан иеси, мектебдин муаллим, халичайрин устад ва зари-шаир хьана. Вичиз тIебиатди жумартвилелди ганвай шаирвилин пай Мислимата вичин балайриз, Агьмедпашадизни Саиратаз, гана.

Зариди вич вуж ятIа «Сагърай игит кьегьалар чи!» шиирда лугьузва: 
«Лезги я зун – Шарвилидин неве я, 
Куьредин руш, элдин къадим хуьревай…»

«Зи лезги чIал» шиирдай адаз вичин ватан, чIал ширин тирди аквазва: 
«Зи Лезгистан, зи лезги чIал, квел шад я зи рикI,
Агъзур-агъзур бубайрин тур, дегиш тежер цуьк…»

СтIал Мислиматахъ жуьреба-жуьре жанрайрин туькIуьрунар: манияр («Зуьгьре», «Къумрал руш», «Жейран», «Гуьлнара, зи цуьк», «Лейливан» ва мсб.), шиирар («Эй, инсан», «ЧIал гадармир», «Зи хзан», «Каниди», «Зун хайи чил» в мсб.), бахшбендер («Игит хва Радимаз», «Алибег Фатаховаз», «Куьре Мелик», «Шаир рушаз», «Абдулбаридин юбилейдиз», «Агъариза Саидоваз», «Мердали-хциз» ва мсб.), зарафатдин чIалар («Келлегуьз», «Ваякьан», «Ламран кьиникь» ва мсб.) шииратдин маса жуьредин эсерар ава.
Шиирар (абур кьадардиз гзаф я ва жанрдин чара-чара жуьрейрик акатзава) чпин нубатда тематикадин жигьетдай са шумуд чкадал пай жезва: яшайишдин, сиясатдин, муьгьуьббатдин, философиядин, русвагьдин, зарафатдин, тIебиатдин ва маса эсерар.
Пакамахъ фад, экуьнин сифте нурарихъ галаз, къарагъзавай зариди инсанриз экуьнин, ракъинин, гьакъинин ва жув хуьнин саламар, дуьаяр ракъурзава. Месела, «Экуьнин салам» шиир ихьтин куплетдилай авалзава:
Зи азизбур, хуьруьнвияр, са чилин эллер,
МичIи йифен хъен алатна… Экуьнин салам!
Милаим хъвер аваз чина, ахъайна вилер,
Сагъламвилин къуват гузвай ракъинин салам!

СтIал Мислиматан туькIуьрунра гзаф чка инсандикай, ватандикай, халкьдикай ва дуьнядикай кхьенвай эсерри кьазва. Зариди инсан тIебиатдин са емиш яз, агалкьун ва девлет яз гьисабзава ва адавай савад, адалат, мергьямат, викIегь, кIубан, къаст авайди хьун тIалабзава. «Инсан ятIа…» шиирда кхьизва:
Инсан! Инсан, зурба я вун, гуьзел я!
… … … … … … … … … … … … … 
Инсан ятIа, вафалу хьухь эбеди…
Жув дуьнядин са устIар яз яхъ жува,
Алахънавай рекьер-муькъер дуьзмишиз,
Жуван карни, куькIвей гъед хьиз, твах жува,
КIвач хкIур кьван чилера нур битмишиз!

Эхь, гьар са заридиз вичин чил, тIебиат, ватан, чIал ва кIвал багьа я, ширин я, гьавиляй и темайрай кхьенвай шиирар ва маса эсерарни милли литературада самбар ава. Вичин хсуси гьиссер къалурун, фикирар лугьун патал СтIал Мислимата, къадиравай устадди хьиз, цIийи-цIийи гафар, ибараяр, гекъигунар ва маса чIалан такьатар дикъетдивди жагъурзава. Нетижада адан къелемдикай мешребквай эсерар хкатзава… Заридиз «Лезги чIал» шиирда вичин хайи чIал «хранвай хьиз михьи зардин гьаларкай, яд хьиз михьи, тур хьиз, хци» яз аквазва. Ада, хайи чIалахъ элкъвена, давамарзава:
Хранва вун, яхцIур рангун гибе хьиз,
Хуш я рикIиз, жуван хайи диде хьиз,
Дуьня михьиз кьазвай хайи уьлкве хьиз,
За зеррени тефир течир лезги чIал.

СтIал Мислимат, гзаф зарияр хьиз, шаир-философ я. Адан са жерге шииррай («Зи дуьня», «Дуьня», «Дуьнядин регъвер», «Дуьнядиз багъишин» ва мсб) дуьняда кьиле физвай хъсан-пис гьерекатар, заридин гьиссер, фикирар-хиялар аквазва. «Кьве дуьня» шиирда ихьтин шикилар къаншаба-къаншар эцигнава: экуь дуьня – мичIи дуьня; ширин дуьня – душман дуьня; чеб хъсан къалурзавай инсанри «чапхунзава, чухваз чил кьве гъиливни»… 
Кирамди чилин хатур тахун тIалабзава. Заридин рикIиз дуьнядин ихьтин гьалари азият гузва:
Сабуруз вахъ дуьзвал канда,
Садбуруз и кар таканда.
Гайидаз бахт мадни канда,
Тагайдан рикI тIар я, дуьня…

Заридихъ инсанрилай, ватандилай ва дуьнядилай нарази шиирарни ава, абур зарафат, ягьанат ва русвагь квай эсерар я: «Фукъаранар хьанва хьи, дуст», «Алцурзавай кицIериз», «Чилел тIурфан ргазва», «Яраб, мад чун элкъведа жал лукIариз?» ва мсб.
Вичин эвердиз гьай тагузвай инсанрикай умуд хкатайла, зариди, диндихъ чIалахъ инсанди хьиз, астафириллагь лугьузва, «Я, Аллагь!» шиирда «бахтсуз инсан чилерал тахьун», «буба хцихъ муьгьтеж тахьун», «сурун азаб тагун» ва инсандиз дуьнядал маса жазаяр тагун тIалабзава.
Амма СтIал Мислимат тIебиатдиз, дуьнядиз ва инсаниятдиз, гьакъикъатдихъ чIалахъ инсан хьиз, илимдин вилерай килигзава. «Чан аламаз…» шиирда кирамди ачухдаказ, чин кьун тавуна, кхьизва: «Женнет, желгьем ава, лугьуз, чир хьана заз тапарар… Женнет гьам я: хаз кан жемир сивикайни гъиликай…» Эхирдай ада кIелзавайдаз, дидедин насигьат хьиз, лугьузва:
Чан аламаз туькIуьра
Вири дердер, рикIик квай.
Кьурубур я гафар гьакIан:
ЗатI авайд туш, чилик квай…

8 1Заридин хуьре-кIвале, ватанда ва дуьняда кьиле физвай мусибатдин гьерекатар ва вакъиаяр аквазва. Абур заридивай эхиз жезвач, гьавиляй «Куьз фагьумзавач?» шиирда туьнтдаказ хабар кьазва: «Вучиз рекьизва инсанди инсан?!» Кирамди суалдалди ихьтин дугъри, шак квай жаваб жагъурзава: «Дар ятIа, яраб, къекъвезвай рекьер?» Тайин жаваб вилив хуьн тавуна, веревирдерзава: «Инсандилай мад вуч ава масан? Дигиз кан яни ивидив чилер? Ни халкь авурд я инсанар рекьиз?» Заридиз яракьар гьазурзавай инсан зегьерквайди яз аквазва, ада, кIелзавайдахъ элкъвена, хабар кьазва: «Куьз фагьумзавач, эй, фагъир бенде? Чилик гзаф физ жедач и дуьня вавай, на фикир чIугу… жувакай». Заридиз инсанди фикир авуна, ам михьи рекьел элечIна, михьи намусдалди уьмуьрна, канзава.
Заридиз тIебиат, адан гуьзел шикилар, вичи хразвай халичаяр кьван канда. ГьакI хьайила, тIебиатдикай кхьенвай шиирарни («Йисан вахтар», «Чаз къизилдин зул атанва», «Гьуьлел», «СтIалар» ва мсб.) гьакьван иербур, дуьзбур, метлебквайбур я.
СтIал Мислиматан художестводин эсерар кIелайла, абурукай веревирд авурла, абуруз ихьтин са жерге кьетIенвилер ава:
- эсерар кирамди вичин кузвай рикIелди, ялав кваз кхьин;
- эсерриз михьи, ширин, дерин муьгьуьббат – дидевилин муьгьуьббат хас хьун;
- эсеррик дерин мана-метлеб, фикирар, ниятар ва веревирдер, яни философия, хьун;
-эсерар литературадин михьи чIалалди, эвел-эхир аваз, уьлчмеяр хвена, кхьин.
И вири лишанри, кьетIенвилери са месэладиз – шииррин кьилин лишандиз къуллугъзава. И лишанри заридиз вичин туькIуьрунралди Инсан кан хьун, зариди Инсандиз къуллугъ авун, Инсан хуьн я.
Алай девирдин бажарагъавай зари дишегьлидин туькIуьрунар веревирд авурла, чун алай девирдин чIехи зари Мерд Алидин фикирдихъ галаз рази жезва. «Хайи чIал лезги гибедин рангарив гекъигзавай кирам, шаир дишегьли, халис художник я: ада, устадди гамуна кваквар санал сижифдай хьиз, вичин гуьзел эсерра хайи чIалан гафар гьахьтин рангквай, экуь, цIалцIам, тIарам, чуьнгуьрдин симери хьиз, зив-зивзавай цIарара твазва. Нетижада арадал гуьзел, дерин, метлебквай ва махсус шиирар арадал къвезва»
СтIал Мислимата ватандикай, чIалакай, дуьнядикай, муьгьуьббатдикай, тIебиатдикай кхьенвай чаналай эсерри кIелзавайдаз еке таъсирзава – адаз ватанпересвилин ва гуьзелвилин тербия гузва, экуьнихъ рехъ къалурзва. Ихьтин эсерри милли шиират шак авачиз девлетквайди ийизва. Абур мад ва мад кIелиз, лезет хкудиз, жува кIелайди масадав теклифиз, кирамдиз вичин чIехи юбилей рикIин сидкьидай тебрикиз, адаз «Сагърай вун!» лугьуз кан жезва.
Зун чIалахъ хьана: СтIал Мислиматан хура, рикIивайни, заридин ялавквай рикI кузва. Ам икI кунин сир вуч ятIа? Аквадай гьаларай, кирамди вичи лагьайвал, заридик «дуьнядин бурж кума», адахъ «кхьин тавур цIар ама…»
Чи играми чIехи зари – СтIал Мислимат вичин вири мурадрив агакьрай! 
Амин!

Гьаким КЪУРБАН,
зари, микитIис
Журнал АЛАМ