Регьим Алхас ва адан Хиналугъ

Регьим Алхасан вири ктабар ава зи кIвале. Квелин тушир, экъвез кани, илифунал рикI алай кас тир. Гьар цIийи ктаб акъатайла КцIариз, чи редакциядиз къведай, ихтилатардай, алатай йикъар, кцIарви шаиррихъ галаз дуствилер рикIел хкидай. 
Эхиримжи ктабрикай садан тIвар "Суфра къени зи лезгияр" я. И ктаб кIелайла, чина берекат авай и инсандин чи халкьдал, адан интеллигенциядин векилрал гьикьван рикI алайтIа кьатIанай за. Эхир масакIа хьунни мумкин тушир: пунар сад тир са халкьдин кьве хел я-лезгиярни кетишар.
Ктаб дикъетдалди кIелдамаз бязи татугайвилерал, орфографиядин гъалатIрал расалмиш хьана зун. Тадиз эхиримжи чарар ахъайна редактор, корректор вужар ятIа чириз кан хьайила "-Экъвемир,-лагьанай Регьим муаллимди,-редакторни зун я, корректорни... Бакуда са лезги муаллимдивай кIелна туькIуьр хъувун тIалабнай за. Анжах хиве кьуначир ада..."

"-Гьич тахьайтIа чи кьилив гъана кандай"-лагьайла, Регьим муаллимди Бакудин чапханадавай ктаб КцIариз хкун, ахпа мадни хутхун четин акурди лагьанай...
Вичин гъвечIи, анжах дуьняда машгьур Хиналугъ хуьрел, хайи чIалал ашукь кас тир Регьим Алхас. "Санани авачир", "дуьняда тек сад тир"-чIал я лагьайла хкIадай адак. Хиналугъдай Уьнуьгъиз балкIандин рехъ авайди, са чIавара чпин хуьрни Уьнуьгъин хуьруьн советдик акатзавайди, гуьгъуьнай КIеледал элячI хъувурди ихтилатдай ада. "Лезгиярни хиналугъар стхаяр ваъ, са халкь я"-лугьудай Регьим муаллимди...
Къенин юкъузни алахъна хиналугъвияр чавай чара ийиз канзавайбур тIимил туш. Вични муаллим, шаир, тарихчи, вичин хайи чIалал сифте шиир кхьей, ктаб басма авур касдин фикирриз акси яз. На лугьун, икI хьайила абуруз регьят, чпинни вири крар дуьз жезва. Ибур фикирда кьуна чна Регьим муаллимдин чи газетдин 1971-йисан 4-сентябрдин нумрада чап хьайи макъала авайвал басма хъийизва. Аллагьди рагьметрай ваз, хъсан ИНСАН!

Хиналугъ чIала лезги гафар

Хиналугърин хуьр Къуба районда ава. Ам райондин меркездилай 70 километрдин яргъал ала. Ада Шагьдагъдин къужахда, чIехи са тепедин кьилел макан кутунва. Хуьр алай чка гьуьлелай 2.300 метрдин кьакьан я. И хуьруьн мукьварив махпур хьтин яйлахар, чар булахар гзаф ава. Хуьруьн майишат иллаки малдарвиликайни хпехъанвиликай ибарат я. Ина 2 агъзур касдив агакьна агьали яшамиш жезва.
Ингилабдилай вилик вири хуьрер хьиз Хиналугърин хуьрни гуьгъуьна амай. Жемятдиз саваддикай пай авачир. Азербайжанда советрин гьукумат тестикь хьайидалай гуьгъуьниз инани бахтарин эквер куькIуьнна, хуьруьн къамат дегиш хьана, жемятдин агьваллувални хъсан. Гила и хуьре мектеб, клуб, китабхана, духтуррин пункт агьалидин куллугъдал акьвазнава. Хуьр электрикламишнава. Хиналугъвийри чпин хуьруьз "Кетиш" лугьузва. И хуьре вичин талукь тир чIал ва адетар ава. И хуьруьн чIал чIалан эдебиятда "Хиналугъ чIал" лагьана чараз къейд хьанва.
И чIал ахтармишун гьеле ХVIII асирдилай башламиш хьанва. Немесрин алимрикай Кох, А.Дирр, Р.Эркерт, урусрин алимрикай А.Генько, А.Беккер, лезги Даниялбек, исятда СССР-дин илимрин Академиядин Дагъустандин филиалдин кхьинар авачир чIаларин отделдин зеведиш, филологиядин илимрин доктор, профессор Унейзат Мейланова, гьанин кьилин илимдин работник, филологиядин илимрин кандидат Букар ТIалибов ва масабур чара-чара вахтара и хуьре хьана. Абуру хиналугъ чIалаз тIалукь са жерге макъалаяр басмадай акъудна.
1959-йисуз СССР-дин илимрин Академиядин издательстводи филологиядин илимрин доктор, профессор Юнус Дешериеван "Хиналугъ чIалан грамматика" тIвар алай ктаб басмадай акъудна. Алай вахтунда Москвадин алим, М.В.Ломоносован тIварунихъ галай Москвадин Государственный Университетдин доцент, филологиядин илимрин кандидат Александр Кибрикан регьбервилик кваз "Хиналугъ чIалан грамматикадин фрагментар" кьил ганвай монография МГУ-дин издательстводи чапдиз гьазурзава. Шаз и макъаладин автордихъ галаз санал СССР-дин илимрин Академиядин Дагъустандин филиалдин илимдин работник Фаида Гъаниевади 28 агъзур гафуникай ибарат тир "Хиналугъ чIалал-лезги чIалал" словарь туькIуьрна.
Гьа идахь галаз санал къейд авун лазим я хьи, хиналугъ чIал Ибер-Кавказ чIаларин хизандай тир лезги чIаларин группадиз талукь я. Хиналугъ чIал лезги чIалаз мукьва яз гьисабзава. Им хиналугъ чIала авай лезги гафарини субутзава. Лезги чIала авай казар, чIар, чичIек, гада, шалам, хак, гапIал, ваъ ва маса гафарни хиналугъ чIала гьа са жуьре лугьузва. А гафарин манани кьве чIалани сад хьиз я. Хиналугъ чIала авай гзаф кьадар гафарин дувулар дегиш хьанватIани, абурун мана лезги чIала авай гьа са гафарин мана я. Месела: лезги чIала "буба"-хиналугъ чIала "быи", лезги чIала къайи-хиналугъ чIала-"къи", лезги чIала "сад"-хиналугъ чIала "са", лезги чIала "мез"-хиналугъ чIала "миц" ва икI маса гафарин манаяр сад я.
Агъадихъ заз са садаз ухшар, са манадин гафар гьам лезги чIалал, гьамни хиналугъ чIалал къейд ийиз кIанзава:

• Лезгидал - Хиналугъдал
• диде - деде
• хъсан - ксан
• халу - холу
• тугъ - догъ
• нехир - нихер
• бацIи - бацIыз
• аял - хIайаел
• кIалуб - кIалыб
• таб - даб
• рамаг - рама

Ихьтин гафар гзаф къалуриз жеда. А гафарай аквазвайвал абур лезги ва хиналугъ чIалара масакIа-масакIа кхьизватIани, абурун манаяр гьа сад я. Хиналугъ чIала ахьтин гафар ава хьи, абур лезги чIалани гьа са жуьреда лугьузва. Амма хиналугъ чIала абурун мана масакIа я. Месела, лезги чIала авай "кIул" гаф хиналугъ чIалани гьагьакI лугьузватIани, адан мана "кIел" лагьай чIал я. Лезги чIала авай "гар" гафуни хиналугъ чIала хирен мана гузва. 
Ибуру тестикьзавайвал, хиналугъ чIал лезги чIалан са хел я. А чIал вилик тухун са патахъай лезги чIалан вилик финиф лагьай чIал я.

Рагьим АЛХАС,
Хиналугър хуьруьн мектебдин директор, чIалан муаллим
"Кцlар" газет