Алатай асирдин пудкъанни цIуд лагьай, лап дуьзди 1969-71-йисариз зи эдебиятдин муаллим, чи тIвар-ван авай драматург Мирзали Рустамован меслятдалди КцIара кардик галай "РикIин гаф" кIватIалдин межлисра иштиракнай за. Зи гележегдин уьмуьрдин рехъ, кеспи хкягъунин, чирвилер, дуьнядин кьатIунар артух хуьнин карда и межлисдин, ана авай инсанрин чIехи рол хьана. Чара-чара къилихрин, яшарин, кьатIунринбур тиртIани, абур вири милли жуввал, хайи чIал, эдебият, меденият хуьн ва вилик тухун хьтин къастари садарнавай.
Гьар вацран эхиримжи гьяддин юкъуз кIватI жезвай межлисдин къайда ихьтинди тир: жегьилрилай кьил кутуна гьарада вичин цIийи шиир, гьикая, повестдикай са чIукI кIелдай. Ахпа межлисдин иштиракчийри чпин фикирар лугьудай. Хъсан эсерриз лап капарни ядай. Гьелбетда, гьуьжетунарни галачиз тушир...
Межлисдиз Хьилей Валегь тIвар алай зи тай-туьш са гадани къвезвай. Чи автобусар райондин меркездив межлисдин вахтундилай са-кьве сят фад агакьзавайвиляй чахъ-кьве хуьруьн гададихъ кьилди ихтилатардай, кIелай ктабрикай, романрикай фикирар лугьудай мажал жезвай. Зун адан чирвилерал, кьатIунрал, кIелай ктабра авай кьван эпизодар рикIел хуьнал мягьтел амай. А вахтара за Александр Ширванзаде лугьур са писателдин "Намус" тIвар алай роман кIелзавай. Валегьавай хабар кьурла "-За ам са-кьве йис вилик кIелайди я"-лагьана. "Ана флан образди герен-герен пара мили гафар тикрарзава,-жузуна за-абур ви рикIел аламани?" Валегьа а гафар авайвал тикрар хъувурла, заз хълагьдай гаф амукьначир.
Эдебиятдин муаллим чи тIвар-ван авай кхьираг Юсиф Гьажиев тир Валегьани азербайжандалди кхьизвай. Садра Забит муаллимди вичиз хас хъуьтуьлвилелди лагьай “-Я гадаяр, зани сифте гьа чIалал кхьейди я, килига кван, хайи чIалал квелай гьикI алакьдатIа...” меслятдилай гуьгъуьниз Валегьа кIватIалдиз вичин лезгидалди кхьенвай сифте эсер-"Хъварц" гъана. И новеллади вири межлис къарсурна. Валегьахъ вичиз хас таъсирлу кIелдай стилни авай. Чна вирида жегьил кхьираг тебрикна. Рагьметлубурун-Забит, Нямет, Ядуллагь муаллимрин хвешивал лагьайтIа, алцум тежедай кьван тир.
Межлисдин къарардалди са шумуд автордин шиир, Валегьан "Хъварц", зи "Вафасузвал" тIвар алай гьикаяяр "Къизил Къусардин" 1971-йисан февралдин нумрада чап хьанай.
Гьа гатуз мектеб акьалтIарай зун кIвалахиз Сумгаитдиз акъатнайтIани, са-кьве вацра мадни КцIариз-"РикIин гафунин" межлисриз хтанай. Хуьруьн мектебда пионеррин тешкилатдин башчивиле, совхозда фялевиле кIвалахай Валегьан "Къизил Къусарда" мад са новелла чап хъхьанай...
...Гзаф йисар алатайдалай кьулухъ КцIара са жегьил касди зун акъвазарна "Яда, ваз зун чир хьаначни?"-лагьана жузунай. Завай гьикIван фикирайтIани, ам рикIел хкиз жезвачир. "Зун Валегь я, дуст кас, хьиливи Валегь!..."
Райондиз хтайдалай гуьгъуьниз зи къаншардиз акъатай талант, бажарагъ авай, къени къилихрин инсанрикай сад тир Валегьан суракьда гзаф экъвенай зун. Ам Урусатда- "заработкайра" ава лагьанай чир-хчирри.
Вич лугьумир, хизанни кваз Ставрополдин вилаятдиз куьч хьайи Валегь Гьасанован кьилел ина къаза атана кьван. Эцигунардай чкада кьакьандай аватай ада сагъламвал квадарнаваз хьана. Кьилин тIалари азаб гузвай жегьилди кхьин-кIелунилай тамам гъил къачунвай.
2008-йисан 10-сентябрдиз гъурбатда кечмиш хьайи Валегь Нарулладин хва Гьасанов мукьва-кьилийрин куьмекдалди хкана хайи Хьиле динжарна. Ада вири 55 йис уьмуьр гьална.
Чи газетдин архивдай Валегьан кьве новелла яхкьурна кIватIиз туна чна. Абур кIелай гьар садавай жегьил хьиливидин талантдиз къимет гуз жеда. Гьелбетда, начагь хьаначиртIа, кхьин давамарнайтIа, Валегьакай зурба кхьираг жедай. Завай хьайитIа, и кьве новелладизни, адан автордизни чи литературада чка кьуна амукьдай гьахъ ава. Гележегда тарсунин ктабар, антологияр, энциклопедияр туькIуьрдай ксарини адан тIвар рикIелай ракъурна кандач.
"Кцlар" газет
Видади СЕВЗИХАНОВ
Валегь Гьасанов
Хъварц
ТIиш чIередикай кватнавай яргъи муркIуцI хьтин Шалбуз хтана кIвалин пурча ацукьна. Ада папаз гьарагъна:
-КIвал чIур хьайидан руш, ваз къевиз зи ахварик зегьер кутаз канзавани? Экуьнахъ къарагъайла руфун кIвегь авай цел хьиз жезва...
-Бес за вуч ийин? Вуна сад-кьведра экуьнахъ фад къарагъна туьквендай ниси гъанани, чIем гъанани?
-Къарагъна а гетIедавай виртIедикай гъваш.
-Бес вуна мад нянихъ чиниз гугъуьна кутуна са суьруь гъидамаз, за абурун вилик вуч эцигда?
-Зегьримар эцигда!
Папан чара атIана. Итимдин гаф-гаф тир.
ГетIе вилик гъунни кумаз ада эвелни-эвел вичин цIегьрен вилер хьтин вилер экъисна гетIедиз килигна. Ахпа ада тIур гетIедиз сухна ва анай чIун гузвай вирт бадидиз акъудна. Вирт тIуьна руфуна чимивал гьатай Шалбуза вичин гъвечи хциз эвер гана:
-Звера, кIаник квай кIваляй са цIиб яд гъваш!
-Чан дах, балхумдаллай куьшуьдай гъидани? Заз мичIи цурикай кичIеда.
-Къуьрен вилер авай къуьр! Вун йифиз сурарай кафанар гъизвайбурукай я! За звера лугьузвачни?
ИкI лагьанатIани Шалбуза вичи-вичихъ фикирна: "За адаз вучиз икI лагьанай, эхир зунни мичIи чкайрикай кичIедайбурукай я!"
Шалбуз тек кIвале ксана. Адаз мичIи кIвале гзаф кичIе хьаньай. Адан бедендиз цурк акъатнавай. КичIела адан вилериз ахвар физвачир. Садлагьана адан рикIел хъварц акьатна. Вичи-вичихъ веревурдна ада: "Гила вучин? Гила гьикIин, къевиз зун хъварцра бамишна рекьирвал я".
КичIез-кичIез рак ахъайна ам шлесардиз экъечIна. Ам санихъни килиг тавуна фена ва ада як гатадай кIарас гъана ракIарин кьулухъ эцигна. "Терека хьайиди агалай чкадайни къведайди я," -лагьана ада ракIарихъ гьа як гатадай кIарас кIевиз-кIевиз кутуна. ИкI авунатIани, адан рик архайин хьанач. Ада ракIарин кьулухъ са столни кутуна. Ахпа ам архайиндиз атана месик акахь хъувуна.
Вилериз ахвар хквезмачир: "И жегьеннемдиз фейидаз тIишин са хелни авач лугьуда. За жуьрэтна адан тIишин муькуь хел кьуртIа, ам кьена фида. И терека хьайиди пияниска Абдул хьтин садан патав тефена зал вучиз гьалтзавайди я?"
И арада адан кьилел алай дакIардин пердеди пархъна ванна. "Гила зун кьена",-фикирна ада, яргъан кьилел алчудна. Бирдан лупрупна хъварц адан руфунал аватна. Шалбузан нефес кьуна. "Залум хъварц, ви заланвал вуча? Я залум, вун лап кьуркьушум хьиз я хьи!"
Гила ада вичин нефес акъваздай вахт гуьзлемишзавай. Адан хиял сурариз фена. Са гужуналди вилер ахъаяй Шалбуза хъварцраз уьтери килигна. Амма адавай рахаз хьанач, кичIевиляй адан мез кьунвай...
КIекери эхиримжи сеферда эверна. Шлесардиз ахъа хьанвай пенжерди чIиргъна. "Даюсдин хцин малар, къевиз и хъварцариз завай вуч канзаватIа, гила кьвед лагьайди къвезвай хьтин ди я." КIвале хъуьредай ван гьатна. Ванци лагьана:
-Я гуч тахьайди, ви руфунал алайди вуч я?
Шалбузвай жаваб акъатнач. Папа адан винел алай яргъан винизна.
-Им вуч я, я итим?
Месикай гьекьеди тIушуннавай са кац хьтинди хкатна.
Адай гьарай акъатна:
-Хъварц, хъварц!
Вич лугьумир, нянихъ Шалбузан винел аватайди тIакIаллай нисидин цел тир кьван...
КичIевал
Кьуд пад чилин цифеди тIушуннавай са югъ тир. Тамун юкьвай акъатна физвай сал рехъ кьуна къуьнел гьебе, хъуьчIе кьве хилен тфенг авай са касди гьерекатзавай. Ам тадилу тир. Амма лемкье хьанвай рекьи, садни кIвачерал алай зурба резиндин чекмейри адан ериш энгеларзавай. Фад-фад вилериз аватзавай кьардин бармакдини адак хъел кутазвай.
-Тфу, загьримар хьурай вун, харапIа хьайи чка. Са жуьре марф къун кумазни гьасятда вирер, уьленар жеда,-лугьуз яшлу Айдун халу кам йигинариз алахъзавай.
Ам хуьруьз хва хтай чкадиз хтана гила сувуз- хперал хъфизвай. Айдун халуди балкIан хканач лугьуз вичи-вич мезембетни ийизвай. Адаз гьинай чир жедай кьван, кьве югъ вилик лап гатуз хьиз рагъ аваз къе хабарсуз марф къвадай чIал?
Айдун халу вич-вичикай бизар хьанвай хьиз тир. Гьа вичи-вичихъ шикаятзавай: "И къуьзуь кьиликни хьухь лапагрин гуьгъуьна. Ибуруни кIелунарни куьтягь жезвач. Чпини гьамиша, буба, вуна пул къазанмиша, чнани кIелин лугьуда. Абуру къазанмишайдакай жувал гьалтдатIани чидач. А югъ аквадани- аквадачни заз гьинай чир хьурай! Низ чида гьарда са ченгидин гъил кьуна гьинихъ тик вегьедатIа?.."
Хиялрик кваз кьил чиле аваз физвай Айдун халуди бирдан кьил хкажайтIа, яргъалай рекьин юкьни-юкьвал ацукьнавай чIулав са затI акуна. Адаз гьарайиз кан хьана. Амма кичIевиляй пIузарар сасадакай къакъудиз хьанач. Бес гила вучин? Ада дикъетдалди килигна. А чIулав шей тум чиле акIурна ацукьнавай сев тир. Гена къерехдив квайтIа, са гаф тир. Сатке яргъалай алатна фидай. Айдун халу рекьин юкьвал къах хьана амукьна. Адан кьардин бармак цава акъвазнавай хьиз тир. КичIевиляй кьилин чIарар рипер хьиз хьанвай. Айдун халудин рикIел кимел итимри авур суьгьбет хтана. "Вичихъ ктад тавурла, севре чIуькьни ийидач"-лагьанай абуру.
Адан чара-мимкин севрен ченедихъ гъил кутуна минетун тир. Адаз лугьуз кIанзавай хьи, я чан гьайван, за гьеле гъвечIи хцин мехерик кьуьлернавач. За садазни писвал авурди туш. Ша вунани заз писвал мийир...
Хиялар яргъал фена. Са сят кьван вахт алатнавай. Амма Айдунани севре чпин меслят куьтягьзавачир. Айдун кIвачин кьилел кьурана. Виликни гьайбатлу сев ква. Сев гьич юзанни ийизвачир. Налагь адаз инсандин къаматдиз тухдалди килигиз канзавай. Эхирни Айдуна гъил виликдарна лагьана:
-Я Аллагьдин гьайван, захъ кямир, зи язух я...
ИкI лагьайла, сев дугъриданни регьимлу хьана, къарагъна аста-аста тамун деринрихъ фена. Айдун кьулухъ вил ягъиз зверна. Сад лагьана адан къуьнелай са затI тарцин хилек галкIана. Айдун халу акъваз хьана. ТарцIин хиле кьунвайди адан къуьне авай тфенг тир...
1971-йис, Хьил
Добавить комментарий