«Ви чигедал канда уьмуьр ...»

Зун лезгийрин чIехи шаир Шихнесир Къафланован гъвечIи хва я. За жув еке жердавай бубудиз кьве жуьреда килигиз ва къимет гуз хьана. Сад лагьайди, хзандин   кьилиз, зи дидедин уьмуьрдин юлдашдиз хьиз. Кьвед лагьайди – шаирдиз хьиз. И карди зак кичIни кутун тавуна тушир: заз уьмуьрда са, яратмишунра маса касдин шикил акзваз кичIе тир. Аллагьдиз шукур хьурай, гена акI хьанач, аксина, заз акурди бубавилин пак тIварцIиз  эбеди вафахьайи инсандин, шаирдин суьрет я.            Адан сая, битав къамат-образ я, са чIавузни вичин Намусдиз, Виждандиз хаинвал тавур.
Рагьметхьайидаз алчахвилин, ялтахвилин гьисс душман хьиз такандай. ИкI тирвиляй вири уьмуьрда мердвилизни жуьрэтдиз къуллугъна. ТуширтIа ада кхьидачир:
Кьилиз фидач хиялар буш,
Жуьрэт вуна кIеве твамир.
Жанлу кьиникь – мусибат туш,
Мусибат я – кьенвай уьмуьр.

Куьне гьиссзавайвал, зи буба Шихнесира мягькем уьмуьр, уьткем уьмуьр тухвана. Адан суьр­сет, адан девлет гъейридан гъил галачирди хьана. Ада легьзедани ажузвилиз, ужузвилиз рехъ ганач. Чарадан шекер хьтин уьмуьрдал пехил тахьана, вичин туькьул кьисметдин ва кхьинрин алемда лув гана:
Пехил туш зун чара касдив бахтунал,
Зи бахтуна тIурфан ава, цIай ава.
Хкаж хьанва зун зи шиврел – вахтунал,
Гележегдин кукIушра захъ пай ава!
Чна винидихъ лагьайвал, зи бубадиз пехилвал кандачир. Ам гьахъавачирвилин душман тир. Амма адал пехилбурун тум-кьил хьанач:
Бязибур заз цIун вилерай тамашна,
Бязибуруз кан хьана хъвер къакъудиз.
Бязибурун буьгьтанри зун кармашна,
Шиирди заз куьмекна гъам алудиз.

Зи бубади, къейд тавуна жедач, вичин кьисмет, яшайиш хъендик таз, чарадан гьарайдиз чукурдай. Вич кьулухъ туна, ам вилик кутаз алахъдай:
Гьикьван чиркер рикIин хци чукIулдив
Уьмуьрдилай алудна яб кьуна за.
Гзаф тIварар машгьурна зи акьулди,
Амма жуван тIвар машгьурсуз туна за.

Им вирибуруз тестикь хьанвай гьакъикъат я. ИкI хьунай ада зеррени гъам чIугунач. Аксина, вичин руьгьдин, ахлакьдин чIехивал тестикьарна:
Тажир хьиз зун физвачтIани уьмуьрдай,
Пашман туш зун и дуьньядиз атунал.
ЦIакул тазва за секинсуз девирда,
Яшамиш хьуй зи тIвар алай затIуна.

Зи сагьибди вири дуьшуьшра, фикирда Мани аваз, кьисметдин зидвилерал гъалибвал гъиликна. Килиг садра ада и барадай гьикI кхьизватIа:
Яшайишдин зидвилерик хьанач зун гъуьргъуь,
Дуьзвиликай куркур хьана рахай кас я зун.
Михьи хьана шагь-чарчар хьиз уьмуьрда яргъи,
Манидикай рикIин лувар жагъай кас я зун.

Ам паталди Мани вири тир: фуни тир, ядни, югъни тир, йифни, турни тир, туьрезни ва икI мад… Уьмуьрдин эхиримжи нефесдалди ам Манидиз, Мани адаз вафакваз амукьна. Абурун дуствилин нев кIелзавайдан рикIихъни галукьзава. Адаз са гьихьтин ятIани кьезилвал багъишзава:
Зи манияр! РикIе чIехи хьайибур,
РикIин кIусар элкъуьрна за манийриз.
Заз шадвални, пашманвални гъайибур,
Бахшзава за куьн гьахъ кани дагъвийриз.
Мадни:
Аламай кьван гагьда чилел пехилвал,
Мумкин я вун гьатун, Мани, кIевера.
Свас лагьана эверда за, Мани, ваз,
Жегьилвал хьиз хуьда за вун женгера!

Шихнесиран Мани гзаф берейра перишандиз акъатзаватIани, халкьдин умуд, мурад хуьзвайди, адаз багъри чил – Ватан канарзавайди яз амукьзава. Адан Манида хайи чилин ширинвал, яйлахрин гуьзелвални булахрин тазавал, дагъларин рехивални чIехивал, са рикI – са чан яз, вичин чка кьунва:
Зи хайи чил, кьисметдин тик гурарай
Инсанвилин гьуьндуьрдихъ зун гъайиди,
Яраб, яраб алатIа ви накьварал,
Вални нефес къачуна тух хьайиди?!
Мадни:
Бубайрин чил! АтIудач хьи вахъай вил,
Вун галачир Меккедани жеда зун сефил,
Ви нефесдив, ви гьевесдив ацIурда за хур,
Ви чигедал канда уьмуьр, ви тепедал – сур.
Бубадин Манида кьилин чка багъри Ватан кан хьунин ялавквай гьиссери-шикилри кьазва. Муьгьуьббат – руьгьдин ем – дарман кан хьунин гьиссерни адан Манида къакъанра ава. Шаирдин лирикадин игит патал дишегьли сифтени-сифте уьмуьрдал чан гъизвай, адал иервилин тан гъизвай са незуьрдин къуват я. ИкI туширтIа, адаз дишегьлидин суьретдай гьам дидедин, гьам рушан, гьам ярдин ажайиб къаматар аквадачир. И жигьетдай адан Муьгьуьббат михьини я, чимини, деринни я, кьакьанни. Ада кIелзавайдан руьгьдиз ифин акъудзава, ам уьмуьрдин, тIебиатдин гуьрчегвилерал ашукьарзава:
Вахт къведа: инсан рекьида,
Вирибуруз и кар чида.
Бес дуьньядай зун гьикI фида,
Вахъ вил галаз, алагуьзли?
Мадни:
Зи манияр, зи масандав
Агакьа туьнт къадамралди,
Зун кьейитIа, ада, белки,
Куьн рикIел хуьн аямралди…

АхкунайтIа, рикIин кIусар
Гудай, яр, ваз граммралди.
Шадзава за ви гуьгьуьлар
Пашман рикIин саламралди.

Чна зи бубадин, шаир Шихнесир Къафланован Манидик са гьихьтин ятIани гъамлувал ква лагьанай. РикIивайни, девирдин зидвилер, са бязи алчахрин писвилер акваз, адан михьи Манидин, къени Манидин руьгь шехьзава. Адан накъвар арабир кIелзавайдан рикIин цIални аватзава. Амни, лирикадин игит хьиз, экуь гъамунин иеси жезва…
Бубадин Мани гъамквайди хьунихъ вичин себебар ава. Сад лагьайди, ам уьмуьрдиз етим яз (ам бубадикай дидедин руфуна амаз магьрум хьанай) атунихъ галаз алакъада ава. Кьвед лагьайди, ам, са тахсирни квачиз, муьжуьд йис кар гана, дустагъда тваз кан хьунихъ галаз. Обкомдин Сад лаггай секретарь А. Даниялов акахьначиртIа, адан жегьил йисар дустагъда акъатдай. Суддал вичиз эхиримжи гаф гайила, зи буба, залдихъ элкъвена, цIай-ялав квай шиирдалди раханай. Ингье а шиир:
ЧIуру ният авай кьилел хар къванайтIа, кандай
рикIиз,
Камаллудал вичиз лайих тIвар хьанайтIа, кандай
рикIиз.
Са тахсирни квачир инсан русвагь ийиз алахъдайдан
Уьмуьрдин рехъ вичин рикI хьиз дар хьанайтIа,
кандай рикIиз.
Дуьз къекъвезни тежез чилел, вич цавун кард яз
гьисабдай
Чурчулрин мез ктIай цуькIуьн твар хьанайтIа,
кIандай рикIиз.
Чарадан дерт мехъердай кьаз, бахтсуз йикъал
хъуьредайдан
КIула даим хажалатдин пар хьанайтIа, кандай
рикIиз.
Экуь йикъак хъен кутадай цифер хьтин ярамазар
Чилелай руг хьиз шиткидай гар хьанайтIа,
кандай рикIиз.
Шихнесиран къелем хьел я, алчахар, куь пеле кьадай,
Куь умудрин гъалар вири кIар хьанайтIа, кандай
рикIиз.

Кьулухъ багъри кас галачир этимдиз и гьахъсуз суд-дуванри чIуру таъсирна. Ичкидин ялни течир бажарагълу касдикай шуьшедин дуст авуна. Ичкиди-рикIиз регьятвал, яратмишунар, къуллугъ вилик финиз еке кьецI гуз эгечIна. А йисара – им гьакъикъат я – Расул Гьамзатовахъ галаз поэзидин са мертеда аваз хьайи зи бубадин кьисметдин чарх михьиз терсина элкъвена. Ам са шумудра уьмуьрдай хъфизни кIвачин хьанай. Чи гафарин гахъвал агъадихъ галай цIарарини къалурзава:
Хъсан тир зун ханачиртIа,
Шаирдин мез ганачиртIа,
Эхир бедбахт хьаначиртIа,
РикI гъапа кьаз, алагуьзли.

Бубадин чин такур касдин перишани гуьгьуьл, гуьзлемиш тавур гьахъсузвилин ялавди михьиз кармашна. Адан сузакваз хьайи рикIяй, са квек ятIани умуд кваз, гьарай акъатзава:
Эй рикI! Чка бес тахьайла, манияр
ВацIар хьана авахьзавай хура ваз,
Лагь кван: чка бес жедани цав таквар
Кьве юкI алай даим мичIи сура ваз?

Девирдин чалкечирвилери, абурулайни пара мирес-варисрин мунафикьвилери зи буба Шихнесиран, вичив вири уьмуьрда гваз хьайи етимвилин гьисс, генани къати авуна. Гележегда и тIал адан Манидихъни галукьна… Гила абур кьведни етимар я:
Вацра – йифен гуьзчиди
Зунни Мани бизарлу
Каршиламиш ийизва
Кьве етим хьиз азарлу.

ИкI ятIани шаирдин руьгьди вичин кар ийизва. Ада сагьибдин илгьамдик гьерекат, ялав кутазва. Мани етимвиляй акъудиз тазва. Нетижада чун, кIелзавайбур, ихьтин цIарарин-жавагьиррин шагьидар жезва:
Айиб авач, фана дуьнья, хьуй икIа,
Уьмуьрдикай зи кеф, лугьун, хуй икIа,
Зун гъамунин къизмиш тир цIа куй икIа,
ЧаратIайла амукьдайбур чIалар я.

Бубадин уьмуьр, чна къейднай, рикI тIаз акъатна. Гьавиляй ада вичин эхиримжи ктабдални «ТIазва зи рикI» тIвар эцигнай. Амма ада гьич садрани, ажузвилин есирда гьатна, такабурвал квадарнач. Адан эхиримжи «Физва зун» шиирда ихьтин цIарар – философиядин веривирдер ава:
Атанва югъ зун дуьньядай хъфидай,
Эхирижми са ихтилат хъийидай.
Сагърай дуьнья, заз гайи кьван виридай,
Такабур кьил вине аваз физва зун.

Заз жуван ихтилат, гьуьрметлу кIелзавайбур, вири макъамра инсанпересни ватанперес хьайи шаирдин кьве цIарцIин шиирдалди, поэмадалди лагьайтIа, мадни дуьз жеда (ам гьакьван гегьенш ва дерин я), акьалтIариз канзава. ГьикI лагьайтIа, ана зи бубадин – Инсандин, зи бубадин – Шаирдин уьмуьрдин рехъ, кьисметдин гьакъикъи шикил чуьнуьх хьанва:
Зун, Шихнесир, цIайлапандин са пад я,
Дигмиш хьана, кIватIиз тахьай са гад я.

Зуьлфикъар Шихнесиран
"АЛАМ" журнал