Чи поэзия агъузарзавай са ктабдикай.
Алатай йисан эхирра "Лезги поэзиядин антология” тIвар гана "Алам" журналдин сериядай яз Бакуда чапдай акъуднавай и ктаб туь-кIуьрнавайди Вакъиф Муьшкуьрви я. Хъсан кардик къуьн кутунватIани, адалай вичин ният кьилиз акъудиз алакьнавач.
Сад лагьайди, и кIватIалдиз антология лугьуз жедач. Вучиз лагьайтIа антология хкягъай эсеррин кIватIал я. И ктабда гьатнавай гзаф шиирар лагьайтIа, хкягънавайбур туш. Ина ва-цIуд шиир кхьенвай ксарин теснифарни гьатнава. Къадим грек чIала “антология” гафуни “цуькверин кIунчI”, “цуьквер цанвай чка” хьтин манаяр гузвайди фикирда кьуна, и тIвар алаз гьеле чи эрадал къведалди сад лагьай антология арадал гъайи сирияви Мелеагрилай инихъ ихьтин ктабар хкягънавай, лап хъсан эсеррин кIва-тIалар хьиз туькIуьрнавайди я. И кардикай фагьум авунайтIа, В.Муьш-куьрвиди ктабдик акатай шиирар кутадачир.
Гила азербайжан чIалаз элкъуьрнавай шииррин еридиз фикир гун. Классикрин шиирар усалдиз таржума авунилай гъейри, абурун уьлчмеяр ва манаярни дегишарнава. СтIал Сулеймана вичин “Вун квахь, кьей куьгьне замана” шиирдин кьвед, кьуд, вад ва ругуд лагьай бендерин гьар сад вад цIарцIикай туькIуьрнаватIа, элкъуьрнавайда абурукай кьуд цIарцIинбур авунва. Хуьруьг Тагьиран “Ватан” шиирдин тIвар “Вятяним” хьиз эл-къуьрна, адан муьжуьд гьижадин уьлчмедал теснифнавай бендер цIусад гьижадинбур хьиз агакьарнава.
Эсерар таржума ийидайла абурун кьилин фикир, мана-метлеб хвена кIанзавайди я луьузвай В.Муьшкуьр-види вичи вучиз ятIани и кардиз амал авунвач. Месела, Х.Тагьиран “Ватан” шиирдин кьвед лагьай бендинин пуд цIар ихьтинбур я:
Авач валай хъсан уьлкве.
Дагълар якъут, тамар гевгьер
Азад я ви хзан уьлкве.
И цIарар агъадихъ галайвал эл-къуьрнава:
Dağların döşündə quzular mələr.
Bağ-bağat meyvəli, zəngin meşələr,
Doğmadan doğmasan, Vətənim mənim.
Шаирди вуч кхьенва, элкъуьрнавайда вуч?
Кесиб Абдуллагьан “Чир хьанайтIа кIелиз-кхьиз” шиирдин “Хьана дерин илим чидай сеняткар, Эсерралди турай халкьдин рикIе цIай” хьтин цIарар тамам масакIа элкъуьрнава: “Həm sənətkar, həm də elmə həvəsdə, Xalqa versək xeyri, sonra sən bir say..”
Ктаб туькIуьрнавай касди классикрилай гъйри маса шаиррин поэзияни агъузарнава. Теймур Алиханован “Тек я” шиирдин “Маса рикIе илифнава зи кард вун, Муьгьуьббатдин кимел къе зун тек я, тек” хьтин цIарар кIелдай-бурув икI агакьарнава: “Özgənin qəlbinə qonmusan sonam, Məhəbbət tinində tənhayam, anam” В.Муьшкуьрвиди машгьур шаир Азиз Алеман шиирарни кьацIурнава. Чи къелемэгьлидин “Къакъаравай Самур” шиирдин тIвар “Кямянд ичря Самурум” хьиз элкъуьрайдалай кьулухъ адан цIарар агъадихъ галайвал чIурнава:
Вакай сергьят авунва
Са халкь кьве пай ийидай.
Səni sərhəd ediblər
Birin bölüb ikilər.
Аквазва ви рангарай
Гележегдин демер заз.
Rənglərindən sezirəm
Sabahıma yol kimi.
ЦIарарин манаяр икI дегишарнавай касдиз “къакъар”, “демер” вуч ятIа чизвач жал? Ада къастунай хьиз Эгьмедбег Шихкъайибован машгьур “Хайи чил” шиирдин цIарарни чIурудиз агакьарнава:
КIанда хьи заз и чкайрин
Гьар кIвал, дере муг хьурай зи.
КIвачерални къуй гьамиша
Лезгистандин руг хьурай зи.
İstərəm mən bu məkanın
Hər bir yeri oymaq olsun.
Ayağımda hər bir zaman
Doğma, narın torpaq olsun!
Гьич инсафдай туш эхир. Шаирди лезгидалди акьван гужлуз лагьанвай фикир азербайжан чIалалди гьакIан гафар хьиз элкъуьрнава.
Вакъиф Муьшкуьрвиди жегьил шаиррин теснифарни вичиз кIандай-вал дегишарнава. Месела, Лезги Бегь-лулан шиирра авай “ксар” гаф “шир-аслан”, “лезгивал” “лязэи гейрят”, “кас-вал, гъахъвал” “ляйагят” хьиз, “кIекIе” “хоруз” хьиз, “кваз кьамир” “ешит вя тулла” хьиз элкъуьрнава ва икI мад.
Г.Асланхановадин “Теснифда за” шииррин “Зун гафунлай алат тийир лезги руш я, лезги руш! цIарар “Mən sözümdən dönməyən El qızıyam, cuş olsun!” хьиз, “Чун ахварай авуда” шиирдин “Я чан Гъуцар, эл кIеверай акъуда, Инсаф ая, чун ахварай авуда...” цIарар “Ъан ьцтсларым, чыхарт бизи чухурдан, Инсаф ейля, ойат бизи йухудан...” хьиз элкъуьрнава. “Ъуш олсун” вуч лагьай чIал я? “Лезги руш” гьинай “ел гызы” гьинай, “кIеверай” гьинай “чухур” гьинай...
Эйваз Марваран “Къелем гъиле кьур береда” шиирдин “Дава кIан яз ятаривай Зун алугна кур береда” цIарар вучиз “Кюмяк цчцн саф сулардан Эялдим гонаг корлашанда” хьиз элкъуьрнаватIа кьатIуз жезвач. Автор садазни мугьман физвач, ада вич кур (кудай) береда лугьузва. Амма “корлашанда” гафуни азербайжан чIала “къуьруь хьун”, “буьркьуь хьун” хьтин манаяр гузва.
Билал Адилован “Дидедин чIал” шиирдин “Вун - ватандин кукIуш кьакьан” цIар “Bakirəmsən pak və təmiz”, “Шарвилидин, Мегьманан чIал” “Şah igidim, qoç Şarvilim” хьиз элкъуьрунин ният вуч ятIа? Авторди “Мегьман” лагьайла чи машгьур шаир ва композитор Асеф Мегьман фикирда кьунвайди я. В.Муьшкуьрвиди а касдин тIвар хкуднава. Вучиз? Ада жегьил шаирриз азербайжан чIал чизвайди, абуру таржумаяр оригиналдихъ галаз гекъигдайди фагьумзавач жал?
В.Муьшкуьрвиди ктабдин 232-233, гьакIни 258-259-чинра чIехи ва чIулав шрифтралди Муьзеффер Мелик-мамедова ва Седакъет Керимовади чпин шиирар ктабдикай хкудиз туна лагьана кхьенва. Пешекар туширвил-яй адаз ктабда ихьтин гафар кхьена кIанзавачирди чизвач. Кьвед лагьайди, кIелдайбуру вичивай “вучиз хкудиз туна” лагьана жузадайди фагьумнавач. Вичиз гьуьрметзавай гьи шаирдиз гъалатIрив ацIанвай ктабда шиирар чап хьана кIан жеди? В.Муьш-куьрвиди чпин шиирар гзаф усалдиз элкъуьрнавай и авторри теснифар ктабдикай хкудиз тунвайди я.
Ктаб туькIуьрнавай касди неинки гъалатIриз, гьакIни къалпвилериз рехъ ганва. Ада машгьур алим Гьажи Гашарован “Лезгийрин революциядин вилик квай девиррин литература” ктабдин тIвар “Инкъилабдилай виликан лезги литература” хьиз, Седакъет Керимовадин “КцIар, кцIарвияр” ктабдин тIвар гагь “КцIар-кцIарвияр”, гагьни “КцIар-кцIарвияр” энциклопедик кIватIал” хьиз къалурзава. Садра кьванни а ктабар арадал гъанвай ксарин тIварар кьазвач. Ада кьатIузвач хьи, вичи шумудни садра чешме яз къалурнавай и ктабрай цитатаяр авайвал гъана кIанзавай тир, акатайвал дегишарна ваъ. Мегер “КцIар, кцIарвияр” энциклопедиядин Иззет Шерифовакай кхьенвай чина “гъиликдар”, “гагафар” хьтин гафар авани? Гь.Гашарован ктабда Лезги Агьмед 1762-йисуз дидедиз хьана, 1840-йисуз рагьметдиз фена кхьенвани? Били-сандай тир шаир Гуьлгеран тIвар “Чи-Рагъ” журналди “Гуьлгер Тават” хьиз къалурнавани? Навруз Чепивиди вичин “Гьажи Давудакай кьиса” эсерда Сулейманакай гафар элкъуьрнавай вариантда кхьенвайвал лагьанвани?
В.Муьшкуьрвиди вичин ктабда: “И кIвалах тухун патал, рикIивайни, гьам лезги чIал, гьамни азербайжан чIал хъсандаказ чир хьун герек шартI я”, - лагьана кхьизва. Бес вичи вучиз и шартIуниз амал авунвач? Адаз чизвачни хьи, азербайжан чIалал дидедиз хьайи йис къалурдайла “-ъи, -ъы, -ъу, -ъц” эхиррикай менфят къачузвайди я? Гьавиляй “1767-илдя” ваъ, “1767-ъи илдя”, “1940-илдя” ваъ, “1940-ъы илдя” кхьена кIанзавайди я. Чизвачирвиляй ада азербайжан чIалал “ковха” “кавха”, “Кцре” “Кцря”, “Ихрек” “Ихрег”, “ращат” “ращят”, “ащ” “ах”, “ишыг цзц эюрцб” “ишыьын цзцнц эюрцб”, “ешг” “ешги”, “щисс” “щис”, “дцшмян” “дцшман” хьиз кхьизва ва икI мад. Азербайжан чIалаз элкъуьрнавай шиирра рифмаяр патал и чIалан талукь гафар жагъуриз жезвач лугьуз ада са игьтияжни авачиз лезгийрин “рагъ”, “масан”, “ях”, “мах”, “хъсан”, туьркверин “кюй”, “ъаме”, фарсарин “эяр”, “хуб”, гьатта урусрин “капкан” хьтин гафарикай менфят къачунва. “Йахшылыг” гафунин чкадал “хъсан” гафунихъ “-лыг” эхир акална “ксанлыг” кхьенва.
Лезги чIалал гьалтайла ада са кьадар гафар вичиз кIандайвал, “гъейрат” “гъейрет”, “дуьнья” “дунья”, “сад лагьай” “садлагьай”, “икьван гагьди” “икьван гагьда”, “хизан” “хзан”, “фарс” “фарси”, “пишкеш” “пешкеш”, “альманах” “алманах”, “муаллим” “муалим”, “рапрап” “рапI-рапI” хьиз кхьенва. Ктабдихъ редактор ханайтIа ихьтин гъалатIар тахьун мумкин тир.
Аквазвайвал, В.Муьшкуьрвиди алакь тийир кар гъиле кьунва ва гьавиляй адавай я лезги, яни азербайжан чIаларикай герек тирвал менфят къачуз хьанвач. ЧIалакай хъсандиз, кутугайвал ва фасагьатдаказ менфят къачуз алакьун инсандин чирвилерин дережа тайинарзавай сад лагьай уьлчме я. ИкI тирди чеб филологар туштIани, адан меслятчияр тир Жалал Жалалова ва Камран Аламвидини кьатIун тавуна жеч. Пуд лагьай меслятчи тир машгьур шаир Рамиз Къусарчайлыдиз, чаз чиз, ктабдикай эсиллагь хабар авачир хьтинди я. Хабар хьанайтIа, ада ихьтин ктаб чапдай акъудиз разивал гучир.
Винидихъ къалурнавай гъалатIри санлай генани чIехи гъалатI арадал гъанва. “Азербайжанвийриз лезги халкь ва адан литература чир хурай” лугьузвай В.Муьшкуьрвиди гьайиф хьи, чи стхайрив лезги поэзия агъу-зарзавай ктаб агакьарнава. Им са адан татугайвал туш. Им чи гилан аямдин са бязи инсанрихъ галукьнавай хумаяр я. Абуруз шаирар, кхьирагар, таржумачияр, журналистар жез кIанзава. АлакьдатIа хьурай, анжах вичихъ чIехи тарих авай, чIаларин гьакъикъи жавагьиррикай ибарат тир лезги поэзиядик рехнеяр кутун тавурай. Кхьизвай ксариз ихьтин ихтияр авач. Садазни и ихтияр авач!
Седакъет Керимова,
Муьзеффер Меликмамедов.
"Самур" газет
Добавить комментарий