Хци яз къелем…

(Писатель, алим Гьаким Къурбанан 75 йис)

    Тарихдиз хъфиз гьазур хьанвай 2013-йис лезгийрин азим писателрин, шаиррин юбилейралди девлетлуди я. И йисуз тlвар-ван авай писатель, алим, эдебиятчи, публицист Акимов Къурбан Халикьовичан 75 йис тамам хьана. Ам 1938-йисан 30-августдиз Докъузпара райондин Миграгъ-Къазмайрин хуьре дидедиз хьана. 1958-йисуз Миграгъ хуьруьн мектеб, 1961-йисуз ДГУ-дин тарихдинни филологиядин факультет куьтягьна. Са кьадар йисара Стlал Сулейманан районда школайра муаллимвиле, директорвиле кlвалахна. 1964-йисалай Дагъустандин илимдинни ахтармишунрин педагогикадин институтда хайи литературайрин рекьяй зеведиш яз кlвалахзава.  Ам педагогикадин илимрин кандидат ва филологиядин илимрин доктор я. 
   Малум тирвал, Гьаким Къурбан эдебиятдиз алатай асирдин 50-йисара атана, 2001-йисалай Россиядин писателрин Союздин член я. «Диде ва руш» тlвар алай сифте гьикая «Коммунист» газетдиз 1958-йисуз акъатна, 1965-йисуз лагьайтlа, Дагъустандин гьукуматдин ктабрин чапханада «Аламат» тlвар алай гьикаяйрикайни новеллайрикай ибарат тир сифте кlватlал чапдай акъатна. Яратмишзавай гзафбуруз тlебии кар хьиз, Гь.Къурбанни гьикаятдин гъвечlи жанрайрилай са кьадар чlехибурал элячlзава. Нетижада ада гуьгъуьнин йисара гьикаяйрикай, новеллайрикай, повестрикай ибарат тир 5 кlватlал кlелдайбурув агакьарзава. Алай вахтунда адан къелемдикай хкатнавай шумудни са роман кlелдайбурув агакьнава. 
   Гь.Къурбана 1964-йисалай лезги эдебият ва адай мектебра тарсар тухунин методикадин месэлаяр ахтармишзава. И барадай яз ада вишералди илимдинни методикадин кlвалахар авунва: макъалаяр, программаяр, пособияр, хрестоматияр, тестерин кlватlалар, монографияр… кхьенва. 
   Гьаким Къурбана ХХ асирдин кьвед лагьай паяра ва ХХI асирдин эвел кьилерани  лезги эдебиятдик кутунвай пай лап зурбади я. Тарихдин романар, повестар иллаки халкь патал гзаф маналубур, герекбур я. Ингье са бязи чlехи эсеррин, ктабрин тlварар: 2009-йисуз «Къилинж Къемер» роман (и ктабда 15 асирда лезги хуьрера кьиле фейи вакъиаяр къалурнава), 2008-йисуз Кьуьчхуьр Саидаз бахшнавай «Гьай тахьай гьарай» роман, 1984-йисуз инкъилабчийрикай, большевикрикай ихтилат физвай «Ракъинин муг» роман, 1989-йисуз архивдин документарни ишлемишна кхьей,  1920-1921-йисарин гьерекатрикай ихтилат физвай «Яру мяден» роман, 1969-йисуз «Свас» тlвар алаз повестрикай ибарат ктаб, 1978-йисуз пуд повестдикай ибарат тир «Чан алай дагълар» (и ктабда гьатнавай эсеррин игитри инсанрин яшайишдинни экономикадин месэлаяр гьялзава), 1981-йисуз повестрикайни новеллайрикай ибарат тир «Къуй гьамиша рагъ хьурай» тlвар алай ктаб, 1993-йисуз «Хазинадин суракьда» тlвар алай роман, 1975-йисуз повестрикай ибарат тир «Лацу марал» ктаб, 1997-йисуз «Ирид чин алай хуьр» роман чапдай акъатна. Эхиримжи йисара писателдин къелемдикай хкатнавай «Дели дуьньядин чирагъ» тlвар алай романни кlелдайбуруз таниш я. Писателди алай вахтундани галатун тийижиз бегьерлудаказ гьикаятдин кlвалах давамарзава. Эдебиятчиди хьиз лезги гьикаят ахтармишуникни вичин пай кутазва.

«Лезгистан»

   Алим Гь.Къурбана 2012-йисуз кlелдайбурув вичиз тай авачир жуьредин «Лезгистан» тlвар алай энциклопедия агакьарна. Алатай йисан эхирда лезги халкьдин илимдинни медениятдин деятелрин ассоциациядин эхиримжи заседанидал «Лезгистан» энциклопедия мад сеферда чап хъувунин къарар кьабулна. Энциклопедиядиз экв акурдалай кьулухъ, са акьван вахтни алатнач, ам надир затlуниз элкъвена, хейлинбур адан суракьда хьана. И делилдини, шаксуз, «Лезгистан» хъсан метлеб квай ктаб тирдан гьакъиндай шагьидвалзава. Цlийи кьилел чап хъийидай энциклопедияда дегишвилер, алаваярни жедайдакай алимди хабар ганва. Кьилди къачуртlа, Азербайжан патан лезгийрикай Седакъет Керимовадин «Кцlар, кцlарвияр» энциклопедиядай ва маса чешмейрайни алаваяр хъийида. Вичихъ еке игьтияж авай чlехи ктаб подписка авунин кар башламишнава.

Кьериз-цlаруз гьалтзавай гафар

   Писателди гьар са эсер девлетлу чlалалди кхьенва. Са акьван ишлемиш тийизвай, литературада, публицистикада лап кьериз-цlаруз гьалтзавай гафарни малум жезва. Гьелбетда, Докъузпара магьалдин нугъатдиз хас хейлин гафарини эсеррин чlал мешреблу ва маракьлу ийизва. Чlала авай, амма гафарганра са артух чка такьунвай гафар майданриз ахкъудун иллаки важиблу кар я. Къейднавай жуьредин са кьадар гафар ингье: керкедан, япиз-япиз, фуртушар, сагьигь, кlаса, хунгаг, илгьадеш, менжелакь, чlаларбаз, дуьрдаягъ, чиф, билбилжегьре, абсун, ялтан, гунгучl…   
   Нугъатдин ва куьгьне лезги гафаралди девлетлу эсеррикай сад «Къилинж Къемер» роман яз гьисабайтlа, зун гъалатl жедач. XV асирда лезги халкьдин тарихда кьиле фейи вакъиаяр, халкьдин ватанпересвал, игитрин гафунални къастунал кlевивал къалурзавай и эсерда гьа девирдин куьгьне гафар хьунухьни дуьшуьшдин кар туш. Кьилди къачуртlа, «Къилинж Къемер» ктаб кlелзавайдаз урду, шарвал, тавар, лешкьвер, кирам, мазан, машраф хьтин къадим гафарин манаярни чир жезва.

Камаллу келимаяр, насигьатар…

   Шак авач, гьар са зари, гафунин устад, Хуьруьг Тагьира лагьайвал, «камал харжиз, жавагьирар гайибур» я. Лезги зарийрин эсерра афоризмаяр, руьгьди кьабулдай насигьатлу, маракьлу келимаяр гзаф авайдакай за шумудни садра къейдна ва са кьадарбур кlелчийрал кьван агакьарни авуна. Зарийри чпин яратмишунрин таъсирлувални къешенгвал артухарун патал жуьреба-жуьре художественный такьатрикай менфят къачунихъ галаз сад яз, халкьдин руьгьдин хазина тир мисалрикайни менфят къачузва. Амма кlелзавайди патал гзафни-гзаф насигьат хкудиз жедай цlийи-цlийи келимаяр итижлу я. Ингье чна зари Гьаким Къурбанан эсерра гьалтзавай са бязи келимаяр агъадихъ гузва.
 
•    Атlун, гадарун, чукlурун гьамиша регьят я.
•    Гзаф вахтара хъел атайла инсандик руьгь акатда ва вичин мурад кьилиз акъудиз чалишмиш жеда.
•    Гьар са бахтлу касдихъ татугайвилер ва дердерни авайди я.
•    Гьар са завалдиз акси дарман ава, амни халкьдин садвал ва женг чlугун я.
•    Гьар са хуьрел вичиз хас, тикрар тежезвай тlвар жен.
•    Жуваз гьуьрмет къазанмишунин рехъ – жува инсанриз гьуьрмет авун я.
•    Жуван халкьдин тарих чирун, адан литературадин ирс кlватl хъувун – им ватанперес кар я.
•    Ивидик квай хесет чlурун лап четин кар я.
•    Инсанвал гзаф багьа ва кьит затl я.
•    Кьил хьайила, кlвачер чеб чпелай фида.
•    Муг авачир катравай цавун бушлухра лув гуз жедач.
•    Мухбирвал – къагьриманвал я.
•    Намус михьи инсан яргъалди яшамиш жеда.
•    Намусдин михьивилелай хъсан девлет авач.
•    Тербиядихъ зурба метлеб ава.
•    Угъривилихъ садрани эхир хьайиди туш.
•    Устадвал садлагьана гъиле гьатдай къуш туш.
•    Халкьдин адетрай экъечlайди, карвандикай хкатай деве хьиз, къумлухра гьатда.
•    Шаирар литературадин факультет куьтягьуналди жезвач.
•    Шаирарни мухбирар къариба инсанар жеда.

Куругъли КlЕЛЕТВИ