Лезги чIалан гьалар гьикI я?

«Самур» газетдин «элкъвей стол»
Алай йисан 16-ноябрдиз «Самур» газетдин редакцияди "Уьфуьг-С-дин" дараматда жегьилрихъ галаз санал «элкъвей стол» кьиле тухвана. Алай аямда лезги чIалан гьалар гьикI я, чна адакай гьикI менфят къачузва, ам вилик тухун патал вуч ийиз жеда, и рекье жегьилрин хиве гьихьтин везифаяр гьатзава лагьай суалриз санал жаваб жагъурун патал туькIуьрай мярекатда санлай 36 касди иштирак авуна. Жегьилрин дидед чIалаз талукь фикирар винел акъудун, абурун хайи чIалакай чирвилерин дережа чирун, лезги чIалан вилик акъвазнавай месэлаяр тупIалай авун патал кIватI хана абур и гъилера.
Мярекат ачухарай «Самур» газетдин кьилин редактор Седакъет Керимовади мугьманар сад-садахъ галаз танишарайдалай кьулухъ темадин кьетIенвилел фикир желб авуна. Агъзур йисара чи бубайрини дидейри вилин нини хьиз хвейи лезги чIал - и багьа эменни гилан несилдин са бязи векилрин кваз такьунар себеб яз гъиляй акъатзавайдакай ихтилатна, и татугайвал арадай акъудун патал санал алахъунар авунин вахт агакьнавайди малумарна. Дидед чIал хуьн патал халкьдин вилик-кьилик квай инсанри, иллаки жегьилри галайвал авуна кIанзавайди, и кардик гьарада вичин са гъвечIи хьайитIани пай кутуна кIанзавайди къейд авуна.

Азербайжандин кьадардал гьалтайла т1имил халкьариз, гьак1ни лезгийриз талукь проектралди сейли тир "Уьфуьг С - ЧIалан куьмекдалди жемият ви-лик тухун» тешкилатдиз мярекат тухуз куьмек гунай вичин разивал къалурай С.Керимовади инин лезги проектрин координатор Натаван Замалдиновадин ва проектдин консультант Чак Донетан куьмекдалди ина кьиле тухвай лезги проектрикай кIватI хьанвайбуруз малумат гана.
Ахпа гаф Чак Донетаз гана. Чак вичин тешкилатдин лезги проектрикай рахана. Ибур «Самур» газетдин редакциядихъ галаз санал ада туькIуьрай «Жуванбур» тIвар алай лезги сайт, аялар патал акъудай «Лезги чIалан гьарфар чирин» ктаб, лезги чIалал шииррин аудиоктаб, азербайжан, лезги, урус ва ингилис чIаларалди чапдиз гьазурзавай «Лезгияр» тIвар алай буклет ва масабур я. Чака вич техасви тирди, техасвийринни лезгийрин арада гзаф ухшарвилер авайди кьилди къейд авуна. «И кьве халкьни кьегьал, викIегь, дагъларни балкIанар гзаф кIандай, муьтIуьгъвал такIанбур я» лагьай ада вичи лезги чIалакай диссертация кхьизвайдини малумарна. «За рикIивай тIалабда хьи, лезги чIал дуьньядин квахьзавай чIаларин сиягьдик акат тавурай», - лагьай ада ам хуьн патал гьар са жегьил лезгидиз вичин кьилди фикирар хьана кIанзавайди къейд авуна.
Гуьгъуьнлай «Самурдин» жегьил къуватри - Азизрин Севдади, Самир Теймурова, Гуьлнара Къарахановади, Нуьреддин Алхасова месэладикай веревирдер авуна. Абуру эхиримжи йисара литературадин лезги чIалакай менфят къачузвайбурун кьадар тIимил хьанвайдакай, Азербай-жандин лезгийрин рахунра ва кхьинра туьрк, Дагъустандин лезгийрин рахунра урус гафар акваз-акваз артух жезвайдакай, Азербайжандин лезгияр яшамиш жезвай районра мектебра лезги чIалан тарсарин дережа агъуз аватнавайдакай, мектебра муаллимар ва лезги чIалан ктабар авачирдакай ва маса проблемайрикай чпин фикирар жегьилрив агакьарна.
Абуру кьил кутур диалог мугьманри давамарна. Мугьманар лагьайтIа, акатайбур тушир. Интернетда лезги чIал рикI алаз теблигъзавай Анар Уьнуьгъви, Орхан Мирзалиев, "Уьфуьг-С»дин лезги проектрик вичин пай кутазвай Роза Гьажимурадова, чпин марагълу фикирралди фикир желбзавай Мирвари Шихова, Эрик Новрузбеков, Тофик Шефиев хьтин жегьилар атуни мярекатдин дережа хкажзавай. Сабина Новрузоваса кьил Волгограддай Бакудиз атана межлисдив агатуни ада дидед чIалаз гьикI икрам-заватIа къалурзавай.
Гзаф баллар кIватIна республикадин виридалайни хъсан вузрик экечIнавай кцIарви, огъузви, къебелеви, исмаиллыви студентар мярекатда гзаф хьуни чи чIалан таъсиб чIугвазвайбурун жергеяр къалин жезвайдакай фагьумиз гузвай. Абурукай Cеймур Аллагьвердиеван, Мегьамед Агьмедован, Уьлви Якъубован, Йелмар Суьлейманован, Араз Мирзалиеван, Демир Ханжаллыдин, Эмил Исмайилован фикирар гзаф марагълубур тир.
Элкъвей столдихъ ихтилатар гзаф милидиз ва гурлудиз кьиле фена. Чин-чинал ацукьна дидедин чIал хуьникай веревирдер ийизвай жегьилрин фикиррин деринвили, абурун мурадрин къенивили рикI шадарзавай. Межлисдин кьетIенвилерикай сад ам лезги чIалал кьиле фин тир. Жегьилри чIал вилик тухун патал кьилди теклифар гана. Агъадихъ чна абурукай са бязибур кIелдайбурув агакьарзава.

Нуьреддин Алхасов:
- «Самур» газетди чIалакай гузвай чинар, чапзавай кьилди макъа-лаяр, редакциядин кIва-лахдарри лезгийрин кхьинрин чIал къени авун патал ийизвай кIвалахар къе чаз виридаз ашкара я. И крар интернетда гегьеншдиз ва генани марагълу з теблигъ ийиз жедай рекьерихъ гелкъвен лагьайтIа, чи, яни жегьилрин хиве гьатзава.

Шефа Йолчиев:
- Чна вирида алахъна чи чIал багьаз кьуна кIан-зава. Жуван чIал маса халкьарин вилени хкажиз алахъна кIанда чалай. И рекьяй чи хивез гзаф везифаяр аватзава. Ингье са проектни пул авачиз кьилиз акъудиз жедач. Банкунин гьисаб хьа-йитIа, аниз пул куьчардайбурни жагъида. Пул хьайила адан куьмекдалди медениятдин проектар кьилиз акъудун регьят жеда.

Азизрин Севда:
- Интернетда гъвечIи аялар патал чIал чирдай, къугъунрин формадин чат туькIуьрдай вахт агакьнава. Чна чи аялриз къедамаз чIал кIанар тавуртIа, абур чIехи хьайила лезги чIалал рахадач. ГьакIни Бакуда жегьилрин театр арадиз гъайитIа, чпихъ алакьунар авай рушарни гадаяр анив агудайтIа, ада кIандай нетижа гуда. Пьесайрай чIукар, гъвечIи сегьнеяр гьазурна лезгийрив агакьариз алакьайтIа, адан таъсир чIехиди жеда.

Анар Уьнуьгъви:
- Гзаф жегьилри чIал интернетдай чирзавайди малум кар я. Гьа-виляй чаз лезги чIалаз талукь кьилди сайт ва чат хьун чарасуз я. Ингье и кардив пешекарар агатна кIанзава. ЧIалан гъалатIриз рехъ тагудайвал, адан дережа виниз жедайвал и рекьяй алахъунар ийидай вахт фадлай агакьнава. Ихьтин алахъунар ийизвайбуру чпин къуватар галкIурайтIа, идакай виридаз хийир аквада.

Орхан Мирзалиев:
- Интернетда лезги чIалаз талукь видео-роликар хьайитIа, адакай менфят къачудайбурни пара жеда. Абур гьикьван гъвечIи хьайитIа, гьакьван хъсан я. Исятда дуьньядин гзаф халкьари чпин чIалар и рекьелди теблигъзава. И кар туькIуьриз кIандай лезги жегьилар патал видео-курсар тешкилнайтIа, хупI хъсан жедай.

Гуьлнара Къараханова:
- Къенин хьтин мярекатар, жегьилрихъ галаз элкъвей столар фад-фад кьиле тухвана кIанда. Чаз чун мукьувай чир хьун, сад-садан алакьунрикай хабар кьун патал ихьтин гуьруьшар важиб я. Чпихъ гзаф идеяяр авай, ингье абур винел акъуддай аудитория жагъин тийизвай инсанар пара авайди я. Гьавиляй за мукьвал-мукьвал икI кIватI хьун теклифзава.

Лале Исмайилова:
- Къенин мярекатда иштиракзавайбурукай лезги туширди тек зун я. Ингье зи ярар-дустар вири лезгияр я. Гьавиляй зазни лезги чIал чириз кIанзава. Вири дуьньяди чIал чирун патал кьабулнавай са метод ава: “рахунрин клуб”(conversation club). «Самур» газетдин редакцияда, яни маса са чкада ихьтин клуб арадиз гъайитIа, чнани менфят къачудай.

Гьажибала Хасиев:
- Вич лезги яз, дидед чIалал рахаз жезвачирбур чахъ акьван ава хьи! ЯтIани садбурув мез агакьариз жедач. Чна вирида сифтени-сифте дидед чIалал кхьиз, кIелиз чирун чарасуз я. Гьарада вичелай башламишна кIанда. И кар алакь тавур касдиз лезги чIалан месэлайрикай рахадай гьахъ авач.

Сабина Новрузова:
- Чаз жегьилриз къе интернет са чIехи хизан хьиз я. Ина парабуруз сад-сад хъсандиз чида, сад-садан алакьунрикай, фикиррикайни фа-гьумрикай хабар ава. Чна интернетдин ре-кьелди алакъа хуьзва, цIийивилер сад-садахъ галаз пайзава. Анжах им тIимил я, чаз гьукуматдин тушир са тешкилат герек я. Вучиз лагьайтIа, ихьтин тешкилат хьайила чавай медениятдиз, чIалаз талукь кьилди проектар кхьена грантар къачуз жеда.

Мирвари Шихова:
- Интернет-мектеб къе лезгийриз юкьван мектеб кьван герек я. Вучиз лагьайтIа алай вахтунда парабурукай газет кIелдай хесет хкатнава. Я квелин жез-ва, я вахт агакьзавач. Ингье чун вири сятралди интернетда ава. Интернетда лезги мектеб хьайитIа, адав кIанз-такIанз вири агатда.

Самир Теймуров:
- Им факт я хьи, къе парабуруз кIанзава-тIани, лезги чIал чирдай кьилди мектебар авач. Зун хьтин чIехи шегьерра дидедиз хьанвай аялри чIал хизанда, мягьледа, дустарин ара-да чирнава. Ингье заз гзаф лезгияр чида хьи, абурухъ ихьтин мумкинвал хьанач. Гила абуруз и татугайвал арадай акъудиз кIанзава. «Самур» газетди чIалан курсар гегьеншарнайтIа, адакай вирида хийир къачудай.

Жемил Регьимов:
- Гьар са халкь адан вилик-кьилик квай инсанралди чир жеда. Ихьтин инсанар сад-садав агуддай, гьакIни абур жегьилриз чирдай са тешкилат, гьайиф хьи, чахъ авач. Завай хьайитIа, чи интеллигенциядин векилар и кардив мукьувай агатун чарасуз я. Жегьилрин пассиввал алудун, абуруз чIугарвал тавуна чеб республикадин ватандашар хьиз гьисс ийиз чирун патал чахъ са ихьтин кIватIал хьун важиблу я.

Нурлан Шагьназаров:
- Чна вирида хиве кьуна кIанда хьи, чахъ чи халкьдин тарихдикай, чIалакай, медениятдикай чирвилер тIимил ава. Кхьейбур кIелдай къилих чахъ акат тавуртIа, чавай чи чирвилер садрани артухариз жедач. Ша чна «Самур» газет кIелдай, ана кхьенвайбур чи мефтIерай акъуддай адет кьан. Ам чи халкьдиз гьикьван гереклу газет ятIа гьич тахьайтIа жуван таяр-туьшер гъавурда тваз алахъин.

Нурсултан Халилов:
- Къе чаз лезги чIалан муаллимвал «Самур» газетди ийизва. Гьавиляй газетдив чун вири мукьувай агатна, адав кIелдайбур генани агудна кIанзава. Газет кIелиз-кIелиз жуван халкьдикайни адан тарихдикай чирвилер артухариз жеда. Чирвилер артух хьайила вавай са вуч ятIани ийиз жеда.

Айсел Велиханова:
- Гьафтеда садра «Самур» газетдин редакцияди вичин ракIарар жегьилриз ахъаяйтIа, им чаз халисан чIалан тарс жедай. Ана лезги чIалал рахана, чи эдебиятдин, медениятдин алемда кьиле физвай цIийивилери-кай хабар кьуртIа, чи зарийрин ктабрихъ галаз таниш хьайитIа, чна идакай къазанмишдай.

Гьамид Къурбанов:
- Чахъ жегьилрихъ датIана цIийи идеяяр хьана кIанзавайди я. Идалай гъейри и идеяяр юкьвал вегьена абурукай веревирдер ийиз жедай, абур кьилиз акъудун патал мейдандихъ къекъвез алахъзавай хайибурун, жуванбурун аудитория хьун чарасуз я. Идеяяр хьайила, кIанз-такIанз абур гьялдай рекьер жагъуриз мажбур жеда.

Яргъалди фейи ихтилатар руьгь кутадайбур хьана. Роза Гьажимурадовадин лезгийрин хор туькIуьрун лагьай теклиф виридан рикIяй хьана. Эмил Исмайилова чи республикадин лезги хуьрера лезги чIалан тарсар къе чIехи проблемадиз элкъвенвайдакай, мектебра кьилди тарсар къвердавай факултативриз элкъуьрзавайдакай, Сеймур Аллагьвердиева лезги чIалан тарсар гудай пешекар муаллимар гьазурзавачирдакай, аялрихъ лезги чIалал ктабар авачирдакай, талукь тешкилатри и месэлаяр кваз кьазвачирдакай авур веревирдери санлай лезги жегьилриз дидед чIалахъ галаз авсиятда гегьенш малуматар авайди винел акъудна.
Мярекат кIевирдайла С.Керимовади ина мукьувай иштиракна, акьуллу теклифар гайи виридаз вичин разивал къалурна. Ада гьакIни бязи теклифрихъ галаз алакъалу «Самур» газетдин редакцияди жегьилрихъ галаз санал кьилди программа туькIуьрда лагьана. И программадик цIийи йисалай «Самурдин гьяддин мектеб» кардик кутунни акатзава. ГьакIни ада “Рахунрин клубдин”(conversation club) сифте мярекат патал алай йисан 12-декабрдиз сятдин 1500-даз редакциядин ракIарар ачухарда лагьана малумарна.
Гьа икI, са шумуд сятдин къене веревирдер авур жегьилар рикIе хайи чIалаз муьгьуьббат генани артух хьанваз, цIийи дустар жагъанваз, пакагьан къак чIехи умудар кваз сад-садавай чара хьана. Чунни чпихъ алакьунар авай ва дидедин чIал вилик тухун патал рекьер жагъурзавай ихьтин жегьи-лар аватIа чи лезги чIал квахьдач лагьай фикирфагьумдалди мярекатдай хъфена.

Гуьлнара Къараханова,
Самир Теймуров,
Нуьреддин Алхасов.
Шикилар чIугурди
Рафик Мегьамедяров я.
"САМУР" газет