Делилар инкар ийиз тежербур я

И къейдер кхьиниз зун мажбур авурди «Лезги газетдин» 28-нумрадиз акъатай Абдулашим Гьажимурадован «Чlал миллетдин паспорт я» тlвар алай макъала я. 
«Анжах Куругъли муаллимди вичин макъалада кьве жуьре кхьиз гьалтзавай са кьадар гафарикай вичиз хъсан яз, дуьз яз аквазвайбур къалурнава: къараткен, мелгьем, тlатlилар, фенжан, ферикъат… Вучиз а вариант хъсан ятlа, делилламишнавач» - кхьизва гьуьрметлу муаллимди. 
Жуван макъалада за къараткен ваъ, къаратикен дуьз вариант яз гьисабнава. Гьелбетда, жуваз кlан хьуналди, хъсан яз акуналди са вуч ятlани вирибуруз тагькимариз алахънавай кас авач. Газетдиз ракъурай макъалада за гафарин жуьтер кхьидалди вилик, кьвед лагьай вариант вучиз хъсан яз гьисабзаватlа, скобкайра къейднавайди тир. Яни, хъсан я лугьузвай гьар са вариант жуваз кlан хьуналди ваъ, чи нуфузлу алимрин гафарганра, пешекаррин кхьинра, шаирринни писателрин эсерра са тlимил кьван сиягьат авурдалай кьулухъ раиж авурди я. 
Къейднавай вариантар вучиз заз хъсан яз, дуьз яз акунватlа, ингье агъадихъ са шумуд делил гъида. Ша чна чи шаиррини писателри ихтилат физвай са кьадар гафарикай гьи жуьреяр ишлемишнаватlа ва гафарганра гьикl къалурнаватlа, фикир гун. 
«Гьукуматдин цlийи багъда
Къаратикен цаз герек туш». Стlал Сулейманан «Ахьтинди чаз герек туш» шиирдай. «Виринрихъай дерин хандакlар яна яргъи къаратикенралди кlевна». Абдуллагь Искендерован «Самур» романдай. «Гъилер, чин, къаратикенрин, мерейрин цацари цанар цанвай хьиз, цlархар-цlархар авунва».- Къ.Межидован «Дагъларин деринрин булахар» романдай. Писатель А.Магьмудова «Цекверин алемда» тlвар алай гьикаядани къаратикен вариант ишлемишнава: «Инлай-анлай гьеле пеш ахъай тавунвай къаратикенрин, жикlидин, кlирийрин, инидин кlапlалар аквазва». Шаир Агъалар Исмаиловахъни «Къаратикен» тlвар алай са шиир ава. 
М.Гьажиеван, А.Гуьлмегьамедован гафарганра мелгьем вариант къалурнава. Гьавиляй мелгьям кхьин тавун лазим я чна. Бязи дуьшуьшра гьатта мелгьам кхьенваз гьалтзава. 
«Чна – аялри, вири тlатlилар хуьре акъуддай» - М.Ведихан «Кьуьд» повестдай. Шаир Муграгъ Салахъан «Таб галачиз» ктабда гьатнавай «Шегьерда кlелзавай руш» шиирдани тlатlилар вариант ишлемишнава.
Къ.Межидован винидихъ тlвар кьунвай романда, Абдуселим Исмаилован «Зиярат» драмада фенжан вариантдикай менфят къачунва. М.Гьажиеван урус чlаланни лезги чlалан гафарганда чашка – фенжан къалурнава. 
«Ферикъатвал къачудай арада, гару ахъагъайди хьиз, рак лархъ авуна ачухна, къенез медсестра Рабият гьахьна.» Абдулбари Магьмудован «Келледа… Нагъвар?» гьикаядай. Словарда ферикъат-фаракъат кьве жуьрени къалурнава.
«Чlал миллетдин паспорт я» макъалада мад икl кхьизва: «Кьве жуьреда дуьшуьш жезвай гафарикай – жагъун (жагъана хъсан хьана) – жугъун (ада вичин тlвал жугъуна кlевирна), къадир (адаз ви къадир чир хьанач), къадри – (яд къадриди кьунвай) – чпин манайри чара ийизвай гафарни какадарнава». 
За фикирзавайвал, и гафарин жигьетдай муаллим зи гъавурда чlурукlа акьунва. Инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, какадарнавай са затlни авач. Идалайни гъейри, жагъун-жугъун гафар гьи манада ганватlа, кlелзавайди гъавурда акьун патал за скобкайра «гьаят, сал кlевнавай» къалурнава. И гафарни, гьа къадри ва къадир гафарни чал чпин манайри чара тийизвай къайдадани дуьшуьш жезва эхир. И гьакъикъат субутун патал делилрихъ къекъуьн четин туш. Писатель Мегьамед Ведихан «Жуванди» гьикаяда икl кхьенва: «Аскlан, кьелечl тахтайрин жагъундихъ, кьве тарак секуьдал ацукьнавай Сабиран рикlел хурушумди фад алатай дяведин йикъарикай са югъ хкана». Зи фикир ам я хьи, жагъун чна находить манада ишлемишин, жугъун – изгородь. Гафар какадарнава лугьудалди вилик, муаллимди машгьур алим А.Г.Гуьлмегьамедован баянрин гафаргандай а гафариз килигнайтlа, гьакъикъат тестикь жедай. Къадир-къадри гафарни са манадинбур яз къалурнава эхир чна вирибуру менфят къачузвай лезги чlалан гафарганда. Амма Абдулашим муаллимдин фикирдалди, и гафар чпин манайри чара ийизвайбур я. Гьатта къадри гафунихъ маса мана аватlани, учебникда гьатнавай Етим Эминан «Бахтсузвал» шиирда къадри гаф къадир манада аваз гьалтзава. Гьакlни инал чи рикlел Стlал Сулейманан «Къадри вуч чир хьуй» тlвар алай шиир хквезва. Букар Талибован гафарганда лагьайтlа, къадри вариант эсиллагь авач. Делилар, мисалар мадни гъиз жеда. 
Гьа икl, эхирдай заз амукьзавайди са риторикадин суал я: инкар ийиз тежер гьакъикъат ашкара яз хьайила, артухлама делилламиш хъувунар куьз герек я?

Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ