Играми "Алам" кIелзавай вахар-стхаяр! Ингье, и мукьвара журналдин 4-лагьай нумра вахчуна за. Журнал гьам винелай, гьамни виче гьатнавай материалрин патай гзаф чIагайди хьанва, ятIани са цIиргъ кимивилер, татугайвилерни квачиз туш. Эхь, стхаяр, чи тIал-квал алай чка чи чIал я! Чи Лезги чIал! Кьуд-вад агъзур йисан тарих авай, са агъзур йис вич-вичел алачиз, патай атайбуруз лукI хьана алуднавай лезги чIал!
Чна вилик фин патал викIегь камар вегьейла, чахъ акат тийидай (кутун тийидай) "тумар" жедач!. Гьасятда "Куьреда икI я, КIеледа акI я", "Ахцегьа икI лугьуда, Штула тIвакI лугьуда", "Къубавияр-Кьурагьвияр" арадал къведа. Стхаяр, куьн зи гъавурда авайвал акьукь: Чаз канзавайди - чи кьатIунрин, чи руьгьдин садвал я! ИкI хьайитIа, чи вилик акъвазнавай гзаф месэлаяр гьял жеда, чебни фадвилелди!
РикIе дердер гзаф ава, авачирди абур квадардай рекьер я!
Арбен стха! За "Алам"дин гъилевай нумрада куьне кхьенвай "Алам"дин уламар" кIелна, гзаф хуш атана. Вучиз лагьайтIа, Куьне - жегьилзамаз "классик шаир" тIвар къачунвай касди- и макъала кхьиналди кIелдайбурун патай жуваз чIехи гьуьрмет къачуна, гьакIни жувахъ чIехи лезги рикI авайди виридаз къалурна. Сагърай вун!
Гьахъ лагьайтIа, зун а макъалада авай куь фикир-фагьумрин гзаф паюнихъ галаз акIал(рази) я. Куьне рикI куналди лезги чIалан месэлайрикай, "Алам"дин чIалакай, са шумуд автордин фикиррикай жуван кьатIунар агакьарзава.
"Кхьираг", "гафарган" гафар чна-"Муьшкуьр" тIвар алаз хьайи Лезги Къенивилин Тавханади къад йис вилик Худата арадал гъайиди я. И гафар а вядеда чаз герек тир, абур галачиз жезвачир, куьз лагьайтIа, чна фагьумнай хьи, гьикьван чахъ "писатель"-"язичи" хьурай?!
Чахъ гьикьван "словарь"-"лугъат" хьурай?! Гъуцариз бугьнар, и гафари алай аямда чи чIала чпиз кутугай чка кьазва, кьунва лагьайтIани жеда. ЯтIани Магьачкъалада хъуьтуьл эчIягъанрал (креслойрал) ацукьнавай, чIал вилик тухудай чкадал, ам кьулухъ ягъазвай(язавай-ваъ!) стхайри кьабулзавач, "писатель" кхьена канда, тахьайтIа чи "патронрихъ" хъел акатда, лугьуз ама". "Кхьираг" гаф арадал гъуникай куьне лагьанвай фикирри чи фикиррихъ галаз кьазва. Амма "-аг" суффиксдихъ "рикI такIанардай" са вуч ятIани гала, гьакI хьайила виже къведач!-лугьун гьахъ туш. Арбен стха, гьа вуна лагьайвал: -Кьил хкаж, Арбен! Кьуд пата вил экъуьра бегьемдаказ! Кьве гафунихъ" рикIиз такIанвал" ква лугьуз, чпихъ "-аг" суффикс квай агъадихъ галай вири гафарилай чавай цIар чIугваз жедани?;
* фарфалаг- элкъведай затI;
* хархунаг- са хъач;
* кьентераг-хьел ахъаюн патал зереят;
* шараг-са куьн ятIа бала;
* тезенаг-симер алай алат ягъун патал;
* инаг-и чка;
* перпилаг-аялар патал;
* кIваркIвалаг-къушран жинс;
* вервелаг-махуник квай игит;
* зурзалаг- чилер зурзун(залзала-ваъ!);
* къвекъвераг- гъил ахъайна къвекъвер кас;
* кьечIераг- кьечIедай кас-критик;
* элкъуьраг- чIалай-чIалаз элкъуьрдайди;
* гафалаг- гафарин пIипI, кIватI;
* кьалчамаг- тарал экъечIдай къацу кIумпач;
* хафалаг- алфавит;
* экъвераг- сиягьатчи (Ф.Бадалован кхьинрай);
* фириштаг- хурудихъ кумай аял;
* къугъураг- са вуч ятIа къугъвадай кас (игрок);
* лувараг-луварган (самолет) гьалдай кас;
* чIугвараг- художник (гаф икI кхьинал куьн акIал я, заз чидай гьалда);
* рагъалаг- са квехъ ятIа ктадун, къен чухван патал затI;
* туькIуьраг- тукIуьрзавай кас (В.Муьшкуьрвидин кхьинрай);
* йигьаг-ири цурун къажгъан;
* мукIраг-нарат тар (НуьтIуьгърин рахунра);
* вахчаг-юбка.
И гафарин са паюни предметар, амай паюни ксар къалурзава. И кардин вуч чIана я кьван?..
Мадни, куьне "уьтуь" гаф урус чIалай атанвайди я,- лугьузва. Заз чидайвал, и гаф рагъэкъечIдай патан чIаларай урус чIалаз атанвайди я. Нагагь куьне лагьайвал тиртIа, уьтуь ягъуниз а чIала "гладить" лугьудачир.
"Перепись"-"бирбицI"? Эсиллагь кьазвач! Чи патара "пирпицI"-"записка" хьиз кьабулзава.
Садни, куьне лугьузвай, А. Фатагьова арадал гъанвай "кIвенкIвечи", "зарбачи" гафар архаизмаяр хьиз чIала хуьз жеда, абур чи аямда герек амачир кIазайрал элкъвенва...
Играми кIелзавайбур! Гьар са халкьди кхьинрин чIал арадал гъидамаз, гьа чIалан хуьруьн рахунар, диалектар фагьумда кьун, жемятрин чIехи пай рахазвай къайдаяр, кхьинрин рекьер-хулар тупIалай авун герек къвезва.
Конкрет яз, лезги чIалал кIел-кхьин патал алатай виш йисан 20-30-лагьай йисара чи халкьдин вилик-кьилик хьайи ксари са вуч ятIани ийиз алахънай. Заз чIехи ксаривай ван хьайивал, 1926-йисуз лезгийрин чIалаз талукь гуркIватI (съезд) Бакуда авалнай, амма кьилиз акъатначир кьван. Вучиз лагьайтIа, сад тир лексикадин комиссиядал са гъвечIи гафун патахъай къарагъай къалмакъалди чIехи месэлаяр гьялиз кIватI хьанвай "кьилер" чукIурнай. Куьревийри:-Ша, чна "нуькI" кхьин! Къубавийри: -Ваъ, "нуцI" кхьида! -лугьуналди гуркIватI агал хьанай. (Гаф кватай чкадал лугьун, абурувай"нуькI"-"воробей"; "нуцI"-"птица" хьиз кьабулнайтIани жедай.)
Алай вядеда чна вучна канда? Зи кьатIунрай, и месэла 1926-йисуз акъвазай чкадилай къарагъарна канда. Лезги чIала авай гьар пуд рахунрин регионрай: Ахцегьай, Куьредай, КIеледай тир чIалан алимар, кхьирагар, тарих чирдай ксар кIватI хьана лезги чIалан лексикадин месэлаяр фадвилелди гьялна канзава. Грамматикадин месэлайриз бегьем гъил тайгъан, герек атайтIа и месэладални хквез жеда чавай!
ЧIал илимдин рекьяй чирун, ам вилик тухун хьтин месэлаяр вилик эцигдамаз я тади акатна виже къведач, я кичIе хьана кьулухъ чIуг хьана кIандач, яни абур къвери сихилрал тун кутугзавач. ГьакI хьайила, гъилер къакъажна кIвалахик экечIна канда!
Алатай виш йисан 30-йисара жегьил Туьркия Республикадин вилик чIал араб-фарс гафарихъай михьунин месэла акъвазнавай. Камалистри са куьруь вахтунда туьрк чIал (адаз "османлы" чIални лугьуда) патан гафарихъай михьна, чкадал хайи чIалан бинедаллаз цIийи гафар гъанай.
Алай девирда ихьтин процесс дуьнядин гзаф чIалара физва. ГьакI хьайила, стхаяр, ша чнани жуван чIалаз икрамвал къалурин, ам михьи ва цIалцIам чIалал элкъуьрин!
Вакъиф Муьшкуьрви
Журнал "АЛАМ"
Добавить комментарий