X-XIV асирар Кавказдин Албаниядин ва адан халкьарин кьисметра кар кьетI ийидай дегишвилеринбур хьана. Абурув чпин гьукуматдин кьилдинвал гумукьнач, идахъ галаз сад хьиз са кьадар руьгьдин ва культурадин имаратарни квахьна, халкьарин хазинаяр вара-зара хьана.
Албаниядин халкьарин кьисметра ислам кьабулай йисарини тIимил роль къугъванач. Къейд авун важиблу я хьи, Кавказдин Албаниядин килисадин каталикосатди гьеле ХVI асирдалди кIвалахзамай, адан эхиримжи ибадатхана Шекида амукьнай. Албаниядин къадим халкьарикай сад тир удинар къени хашпересар яз ама. ЦIахурвийрин чIехи паюнив хашпересвал XVII асирдалди гумай. Хашпересвилин чIехи имаратар-ибадатханаяр ва монастырар, яни абурун дараматрин паяр Азербайжандин цIахурвияр яшамиш жезвай Къум, Лекид хуьрера гилани ама. Хашпересвал гваз хьайи албан халкьаривай чпин кIел-кхьин квахьна. Ам абурухъ авай, гьеле 430-йисуз кьабулнавай. И халкьарихъ литературадин адетарни авай, бязи чIаларалди кхьенвай ктабар къадим эрмени чIалаз таржума авуна гилалди хуьзма. Х-ХI асирра гьам гьукуматдин ва я тайин тир сергьятар авай чилерин, гьамни а чилерал яшамиш жезвай халкьарин умуми тIвар яз "албан" гаф арадай акъатна. Ида Кавказдин Албаниядин халкьар ва чIалар вилик финиз зиянлу таъсир авуна. Х асирдилай кьил кутуна и гьукумат пайи-паяр жез эгечIна, халкьар чеб чпивай къакъатна.
Кавказда Советрин гьукумат тестикь жедалди ихьтин пай хьунихъ вичин чIуриз тежедай сергьятар авачир, халкьарин арада гьа виликан экономикадин ва культурадин алакъаяр амай, абурувай чпин чилерин хсусиятвал квахьнавачир. Девиррилай девирралди арадиз атай и сада садаз гьуьрмет авунин, сада сад кваз кьунин алакъаяр Дагъустандинни Азербайжандин арада сергьятар тайинардайла, лежберар гужуналди колхозриз чIугвадайла чIур хьана. Ида Дагъустандин халкьариз иллаки еке зиян гана. Абурун ихтияррал амал хъувунач. Халкьарин гъиляй са кьадар тарихдин ва культурадин имаратар, къимет авачир хьтин хазина акъатна, гъвечIи халкьар гужуналди какадарунин, сад ийиз алахъунин тIебии тушир гьерекатар башламишна. Дагъустандин гзаф халкьарив, месела, иллаки лезгийрив, цIахуррив, рутулрив, аваррив Кавказдин Албаниядин серьятра чпин хсусият яз гваз хьайи гзаф чилер гумукьнач.
Халкьарин тарих ва культура ахтармишун патал чIехи метлеб "лезги" гафунихъ ва фадлай виридаз ашкара тирвал, адакай арадиз атанвай ва я адан жуьреяр тир лег-и, лаг-ы, лагг-у, лакк-у, лекI-и, лагз, лагз-ин (гекъигин: Лек, Лекид, Леки- хуьрерин тIварар я), гел-ы, гыл"- (гекъигин: Гыл"-мецI, Сува-гыл"-хуьрерин тIварар я), Гал цIахурвийри Куьрдинни Алазандин дередиз лугьузвай тIвар я, аварвийриз Гол-одо тIвар ава), Гар-гар (аквадай гьалда, йикийринни албанрин хилез талукь умумивал къалурунин мана авай гаф я), Газал (цIахурвийри рутулвийриз икI лугьуда-гекъигин: Газал-ай ва адакай арадиз атанвай Газалиев гафар тухумдиз талукь гафар я), Гал-ай (цIахур чIала хсуси тIвар я: -ай, -ав-ибур Дагъустандин чIалара хсуси тIварар арадиз гъиз ишлемишзавай такъатар я-гегъигин: Къурбан-ай, Давуд-ай, ТIин-ав, Гьабал-ав) ва маса гафарихъ ава. И гафарикай рахадайла, анжах-зг-паюнал атайла, алимар кIеве гьатзава. Им Дагъустандин чIалариз чпин бинедилай хас лишан туш, амма гафунин эхир дегиш жедайла ихьтин сесер арадиз атунин мумкинвални абуру инкарзавач. "Лезги" ва "Лакз" (кьвед лагьайди араб чIалал кхьенвай ктабра гьалтзава, кьилди къачуртIа Закарийа ал-Къазвинидин ктабра) гафара з сес жуьреба-жуьре ерийра гьалтзава, идалайни алава яз ам вичин чкадал мягькем туш. Гзаф дуьшуьшра винидихъ къейд авунвай гафарин къурулушда ам ерли авач. Мадни къейд авун лазим я хьи, "лезги" гафунин гзаф жуьреяр хьун, аквадай гьалда, чIалан ва нугъатрин жуьреба-жуьревилелайни аслу я. Лезги этнонимди (лагз/лакз-икIни хьун мумкин я) вичив албан чIаларин сагьибар тир халкьарин къакъудиз тежервилин, абурун асул-бинейрин садвилин куьлег хуьзва. Гьадакай и этнонимдин къиметлувални ибарат я.
"Куьре", "куьревияр" этнонимдихъни (Куьр-вацIун тIвар-гафуникай арадиз атанва) тарих ва халкьарин умуми бинеяр ахтармишун патал зурба метлеб ава. Куьревияр Кьиблепатан Дагъустанда ва Азербайжанда яшамиш жезвай виридалайни чIехи халкьарикай сад я. Зи фикирдалди, и этнонимдин мана а халкь вич яшамиш хьайи чкадихъ галаз алакъалу я, яни Куьр вацIухъ, Куьр вацIун дередихъ галаз. Идани чаз тестикьарзава хьи, лезгияр, яни куьревияр, Кавказдин Албаниядин лап къадим халкьарикай сад тир, абурухъ чпин къадим чилер, яшамиш жезвай сергьятар авай. Инал къейд авун лазим я хьи, лезги чIалахъ галаз асул-бине сад тир кърыз ва будух чIалара куьр - им вацI лагьай чIал я.1926-йисуз кьиле тухвай переписдин нетижайра "куьревияр" гаф амай. Ам анжах алатай асирдин 30-йисара, Дагъустандин халкьар чеб чпивай къакъатунин гьерекат къуватлу хьайила, михьиз арадай акъатнай. Гьа са вахтунда республикадин халкьарин тIварар яз ихьтин этнонимар ишлемишиз ва мягькем жез эгечIна: аварар (магIарулав - дагъвияр лагьай чIал я; лаквийри абуруз ярусса лугьуда, яни вине авайбур, лаквийрилай кьакьан чкада яшамиш жезвай лагьай чIал я, яругу аварви итим, ярушар -аварви дишегьли, яру душ - аварви руш): даргияр (дарганти - и гаф сесерин къурулушдиз килигайла лаг, лег ва ихьтин маса этнонимриз мукьва я), лезгияр (виликдай абур переписрин, статистикадин, лингвистикадин, этнографиядин офицальный делилар фикирда кьуртIани, куьревияр тир; алатай асирдин 30-йисаралди абурун милли къанажагъни "Куьре" этнонимдихъ галаз алакъалу тир; гекъигин: Куьре пад, Кьурагь пад, Кьурагь - райондин ва хуьруьн тIвар, лаквийри аниз "Курал" лугьуз-ва, аквазвайвал, эхирда -гь паюнихъ гзафвилин кьадар къалурунин метлеб авай, им Албаниядин гзаф халкьарин чIалариз хас лишан тир); лакар (лак гаф вич, халкьдин тIвар яз, лакучу - лакви, лакушар - лакви дишегьли, лакчу душ - лакви руш - ибур малум тир лаг, лег, лакз ва маса этнонимрихъ галаз алакъалу я.
И жергедай чун цIахурвийрални акъвазин. ЦIахурвийриз чпин халкьдин арада йихъбы - цIахурви итим, йихъий - цIахурви дишегьли; къунши халкьари, кьилди къачуртIа, рутулвийри, гуржийри-енгилаври абуруз къалтах-ар лугьузва. Имни туьркверин къалтах гафуниз мукьва яз аквазва, амма ахтармишайла ашкара жезва хьи, къалтах этноним албан чIалариз хасди я, вични ихьтин паяриз пайиз жеда: къал-гзафвилин кьадар, умумивал, садвал къалурзавай пай, и манада аваз ам цIахур, табасаран, дарги чIалара гьалтзава. Кьилди къачуртIа дарги чIала хъали, хъал, табасаран чIала - гъаIр, къар. Гекъигин: гугай-гъаIр - бубадин, бубаяр, дудай-гъаIр - дидедин. ЦIахур чIала и пай маса жуьрейрани ишлемишзава.
ЦIахур чIала авай йихъай, йихъбы, рутул чIалан эгьехъбы, агьахъбы, агьахъар этнонимрани гьа гзафвилин мана гузвай формант, яни а-гьалтзава. И кьетIенвал дарги чIалазни хас я.
Винидихъ лагьай гафарикай ихътин фикир хкатзава: йихъий этнонимдихъни Кавказдин Албаниядин чIалар чирунин карда чIехи метлеб ава. Кавказдин чIалар ахтармишун патал гзаф къуватар серф авур профессор Е. Ф. Джейранишвилиди адаз еке фикир ганай.
Аквазвайвал, Албаниядин халкьарин ва чIаларин асул садвал къалурзавай, тестикьарзавай лишанар, кьетIенвилер гьар са чIала ама, гьар са халкьдив гума. Абур ахтармишун, алимрални чи халкьа-рин чIалариз майил ийизвай вирибурув и сирер агакьарун чи везифа я.
Гьарун ИБРАГЬИМОВ,
филологиядин илимрин доктор, профессор, Россиядин ТIебии Илимрин
Академиядин академик
(Макъала куьрелди чапнава)
Самур газет
Добавить комментарий