Вучиз чlугвар ваъ, "суьретчи"?

Маса чIаларай гафар атанвачир са чIални авайди туш. Лезги чIалани туьрк, фарс, араб, урус чIаларай атанвай гафар гзаф ава.  Абур чна фадлай жуванбур хьиз кьабулнава.  Амма гафарганар туькIуьрдайла чи чIалан алимри вучзава, гьикI туькIуьрзава?.. На  лугьуди, абур  лезги  чIал  дакIан  алимрин гъиликай  хкатнавайди  я. Абру гафарганар туькIуьрдайла маса чIалай тек гаф вич ваъ, гьа гафунин эхирарни кваз  кутазва.Месэла, Азербайджан чIалавай  -суз, -чи, -лу, -лух, -миш, -ламиш ва маса  эхирар.
Бязи чIавариз чи кхьирагри, зарийри чIалаз гъизвай цIийи гафарни са бязи алимриз къабулиз кIанзавач. Ихьтин гафарикай са мисал: "суьретчи" гаф.  Кхьирагри "художник" гафунин чкадал "чIугар" кьабулнава, амма чи чIалан алимриз адакай хуш къвезвач  ва  абуру "суьретчи" гаф теклифзава. Вучиз "чIугар" ваъ, "суьретчи"?  Заз  "чIугар" гаф гзаф хуш я. Ам жуван хайи чIалавай "чIугун" гафуникай туькIуьрнава.  Эгер чи алимрини  чIалаз ихьтин  гафар гъун теклифзаватIа,  са  тIимил чIавалай  чи гафарганни са пай туьрк чIалан гафарикай  мали тир  хиналугъ  чIалан гафарганриз  ухшар жеда.  Чи гъилевай "Хиналугско-русский словарь"дай аквазвайвал , хиналугъ  чIала  амайди  гьа  чIалаз  махсус гафарин эхирар я. И мукьвара гьа ихьтин хиналугъ чIалан гафаргандиз ухшар лезги чIалан са гафарган гьатнай зи гъиле. Ана  азим гафар, лезги чIалал жуван гафар аваз-аваз, афторди абурун чкадал чара чIалан гафар ктунвай.  Мисал  яз, "А" гьарфунивди  авалзавай  са  шумуд гаф: анадандугъма, асмишун, артмишун, ахтармишун!?  И гафарин эвез  чи чIала ава  эхир? "Б" гьарфунив авалзавайбуруз килига: багъишламишун, багъламишун, бажармишун, баживал, базарник, базарниквал, балугъ, балугъчивал, басмишун, бастурмишун, башибузукь, башибузукьвал, башкъа, башкъавал, безетмишун, бигъламишун, биналамишун, бугъламишун, буюрмишун, буюрмайдан!..

"Дербентдин къарияр рахазвай лезги чIалан гафарган" я жеди абур. Вучиз лагьайтIа, ктаб эхирдал кьван гьа икI давамзава. Афторди 50-60% лезги гафарин чкадал чара чIалан гафар кутаз-кутаз гьа ихьтин "гафарган" туькIуьрнава. Эгер чIалан алимар чIалав  "дербентдин къарияр" хьиз  эгечIайтIа, чи чIалакай вуч амукьда? Ихьтин гафарганар аквадамаз инсан хиялариз амукьда: яраб и алимриз лезги чIал хъсан чизвачтIа, яхуд  вичиз мажал тахьана  папани-аялри  туькIуьрзаватIа? Чидач. Амма са затI хъсан чида хьи, чаз ихьтин гафарганар ваъ, асул  хайи чIалалди тир гафарганар герек я.

Римма ГЬАЖИМУРАДОВА, 
журнал "АЛАМ"