XX асирдин 50-йисарин эхирра, 60-йисарин сифте кьилера лезги шииратда чIехи дегишвилер хьана. Шаир ва критик Азиз Алеман гафаралди, и макъам халис Ренессансдин эвел тир. Эдебиятдиз жегьил, бажарагълу шаиррин са десте атана. Яратмишзавайбурун чIехи несилдин векилрилай тафаватлу яз, абуру кьуру чIагай, мана тIимил квай риторикадивай къерех хьана уьмуьрдихъ элкъвена ва гьакъи-къат керчекдиз къалурзавай, яни реалистический эсерар кхьиз гатIунна.
Кьилди къачуртIа шииратдин дережа садлагьана дегиш хьана. Девирдин гьакъикъи гьаларин жуьреба-жуьре терефар къалурунин ва шаирринни кIелзавайбурун эстетический культура хкаж хьунин нетижада шииратда цIийи жуьреяр ва жанраяр, гьа жергедай яз тежгелар (тежгел – А.Алеман термин «твердые формы») - сонетар, триолетар, октаваяр, ронделар, ритурнелар, танкаяр, хоккуяр ва масабур пайда хьана. Вири и башламишунра кIвенкIвечивилин пайдах «шииратдин инкъилабрин акIаж тежер, мягькем аскер (А.Саидов) шаир Азиз Алемав гва. Адан дерин новаторвилин гьакъикъатдикай ва хайи эдебиятдик кутунвай лайихлу паюникай рахадайла, профессор Р. Кельбиханова «Самур» журналдин 2004-йисуз акъатай 4-5-нумрайра чапнавай «Чирагъ ва къелем» макъалада кхьизва: «Ада чи шииратдиз гъанвай цIийивилерихъ сан-гьисаб авач лагьайтIа, чун кIусни гъалатI жедач».
Азиз Алеман гьа ихьтин гужлу цIийивилерикай сад 1959-йисуз «Коммунист» газетда чап авур «Чинар» тIвар алай триолет хьана. Ам авторди 1963-йисуз «Алмасдин кIусар» тIвар алай вичин сад лагьай ктабдикни кутунва.
Триолет (итальян чIалал «трио» - «пуд») муьжуьд цIарцIикай ибарат тир кьве рифмадалди теснифнавай шиир я (схема: АБАААБАБ). Къейд ийин хьи, триолет туькIуьр хьунин карда рефренди важиблу роль къугъвазва - сад лагьай цIар са дегишвални кухтун тавуна кьуд ва ирид лагьай цIарарани тикрар жезва, идалай гъейри, вичин нубатда кьвед лагьай цIарцIини эхиримжи муьжуьд лагьай цIар эвеззава.
Триолет итальянринни француз-рин шииратда гьеле юкьван асирра арадал атана. XIV-XV асирра адаз гьатта рондо лугьузвай. Гуьгъуьнлай триолет машгьур хьунин сергьятар вири Европа тирвал экIя хьана. Ам урусрин шииратда пайда хьун Н. Карамзинан тIвар-цIихъ галаз алакъалу я.
Лезги шииратда лагьайтIа триолетдин дувулар деринриз фена. Азиз Алемалай гуьгъуьниз хейлин лезги шаирри, кьилди къачуртIа, И.Гьуьсей-нова, Х.Хаметовади, Аб.Исмаилова, А.Фетягьа, Т.Масимова, М.Жалилова, Ф.Нагъиева, Х.Эльдарова, З.Омарова, М. Алпана, К.Агьмедова, Ш.Шагьба-лаева, Б.Алибековади, М.Ибрагьимова ва гьатта адет хьанвай къайдайрал кIевивалзавай Дагъустандин халкьдин шаир Ш.-Э.Мурадовани триолетар кхьиз эгечIна.
Гзафбур триолетар кхьинал маш-гъул хьунин сир вуч я? Сад лагьайди, «Азиз Алема туькIуьр хьунин ва манадин жигьетдай иер триолетар арадал гъана(тахьайтIа чи шаирри и кIалубдин шиирар теснифдачир)», кьвед лагьайди - бязи шаирри триолет туькIуьр хьунин къайдайрал амал ийизвачиртIани, абур, яни триолетар, лезги шииратди багърибур хьиз кьабулзавай.
Филологиядин илимрин кандидат Ф. Къазимегьамедовади вичин «Пред-восхищая будущего зов» (2007-йис) монографияда, Дагъустандин шииратда триолетар анжах Х. Хаметовадизни Азиз Алемаз ава лугьуз кхьизва (37-чин). Идалай гъейри, винидихъ тIвар кьунвай кIвалахдин авторди къейдзава: «Х. Хаметовадин яратмишунар себеб яз, Дагъустандин шиират цIийи, адаз хас тушир шиирдин кIалубдин чешнейралди мадни девлетлу хьана» (35-чин). И гафар гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвайбур я. Х.Хамето-вадин триолетар анжах 1982-йисуз чап авур «Туракь гъетерин марф» кIва-тIалда гьатнава.
Куьз ятIани Азиз Алемалай гуь-гъуьниз ва Х.Хаметовадилай вилик триолетар кхьей И.Гьуьсейновакай Ф.Къазимегьамедовадин монографияда са ихтилатни авунвач. Аквар гьаларай, ада И.Гьуьсейнован шиирар ахтармишдайла, гуя лезги шииратда триолетар И.Гьуьсейновалай гъейри, мад садахъни авачирдан амаларзавай «Лирика Ибрагима Гусей-нова» монографиядин авторар тир М. Кельбихановадилайни Р.Кельбиха-новалай чешне къачунва.
Бязи алимри, гьа жергедай яз А.Алиева, С.Хайбуллаева, Г.Темир-хановади, К.Абукова абур жанр яз, муькуь алимри - Л.Абрамовича, И.Брагинскийди, А.Квятковскийди, Р.Кельбиханова строфадин жуьре, я тахьайтIа строфический композициядин форма яз гьисабзава. Чи фикирдалди, кьвед лагьай зенд дуьзди я, вучиз лагьайтIа триолетди ва маса тежгелри жуьреба-жуьре жанрайрин мана къалурзава. И кар Азиз Алема вичин яратмишунралди субутнава. Адахъ гьар жуьредин темайрин ва жанрайрин триолетар ава: триолет-памфлет, триолет-эллегия, триолет-ноктюрн, триолет-басня ва масабур. Санлай къачурла, триолетрин са кIватIал арадал къвезва.
Азиз Алеман «Чинар» тIвар алай триолетдал хквен:
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кIусни за,
Заз кIанда рагъ, заз кIанда экв, чимивал.
Гарарини ийиз тазва зав суза.
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кIусни за.
Масадбур хьиз, садазни туш зун къуза,
Зи гафарин шагьид я зи яргъивал.
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кIусни за,
Заз кIанда рагъ, заз кIанда экв, чимивал.
Азиз Алеман «Чинар» триолет антропоморфизмдин бинедаллаз туькIуьр хьанва. Чинардиз инсандиз хас сифетар гуналди, авторди гьам вичин уьмуьрдин философия ачухарзава, гьамни лирический игитдин руьгь ачухдиз къалурзава.
Аквазвайвал, жегьилвилизни килиг тавуна (а чIавуз шаирдин 20 йис тир), Азиз Алема и триолетда вич шиирдин устад тирди ашкара ийизва: ада вичин вилик акъвазнавай яратмишунин месэла агалкьунралди гьялнава. Яни триолет вири патарихъай тамамди хьанва ва ада муьжуьд цIарцIикай ибарат тир канонический формадиз хас вири шартIар вилив хвенва.
Амма Азиз Алем вич экъечIнавай дережадал кьару хьана акъваздай шаиррикай туш. Ада 2,3,4,5,6 тахан ва майзардинни сахиджадин жуьреда кхьенвай триолетар арадал гъана. Чаз малум тирвал, ихьтин триолетрин чешнеяр дуьньядин шииратда гьалтзавач. Абурун кьетIенвал квекай ибарат я?
Са шумуд тахан триолетар – триолетрин цикл туш, абура сад лагьай цIар (адаз гьакIни магистрал лугьуз-ва), са дегишвални авачиз гуьгъуьнлай къвезвай триолетрин сад лагьай цIарцIе тикрар жезва ва нетижада сад-садахъ галаз алакъада авай битав эсер арадал къвезва.
Кьве дагъ
Зи далудихъ кьве дагъ гала:
Зи Шагь дагъни зи Шалбуз дагъ.
Абурун ад гьар са чIала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала
Артух ийиз гьар са гъала
КукIушрив кьаз чирагъ хьиз рагъ.
Зи далудихъ кьве дагъ гала:
Зи Шагь дагъни зи Шалбуз дагъ.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авайди жеда дагъ хьиз.
Адаз уьмуьр жеда ала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
ЧIехи тIвар я: «Дагъви бала».
За ам хуьзва пакдиз, сагъдиз.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авайди жеда дагъ хьиз.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авачир дагъви жедач.
Багъри кьеб я гьар са чала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала
Дагъларин цIай - рикIин къула
ЦIай садрани эски жедач.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авачир дагъви жедач.
Ихьтин жуьредин шиирар теснифун патал неинки вини дережадин пешекарвилин устадвал, гьакIни хъсандиз чIал чир хьана кIанда ва кьатIунарни гегьеншбур хьун чарасуз я. Азиз Алеман са шумуд тахан триолетар алатай асирдин 80-йисарилай эгечIна печатдиз акъатзаватIани, гьелелиг, адалай гъейри, и жуьредин шиирар, гьайиф хьи, лезги шииратда мад садани кхьенвач.
Мегьамед Ибрагьимов,
ДГПУ-дин Дагъустандин литературадин кафедрадин аспирант
Самур газет
Добавить комментарий