21 февраль – хайи чlалан югъ
Саки виридаз малум я хьи, алай аямда дуьньядин гзаф чlалар квахьунин хаталувилик ква. Терг хьунин часпардив фад-фад агакьзавайбурни гъвечlи халкьарин чlалар хьун тlебии кар я. Ихьтин татугай гьалар арадал атанвай макъамда хайи чlаларин Международный югъ хьунухьни дуьшуьшдин кар туш. Малум тирвал, 1999-йисуз ЮНЕСКО-дин Генеральный конференцияди хайи чlалар хуьнин макьсаддалди 21-февраль дуьньядин дидед чlалар хуьдай югъ яз тайинарна. 2000-йисалай гатlумна гьар са миллетди хайи чlалан югъ къейдзава. Чи аямда лезги чlал авай гьални, пешекарри тестикьарзавайвал, тарифлуди туш. Гьавиляйни гзафбур чlалакай чпин фикирар, веревирдер раижиз Интернетдин махсус майданриз экъечlзава. Газетрай, журналрай чlалан месэлайриз талукьарнавай макъалаяр чна мукьвал-мукьвал кlелзава.
Чlал – гьам руьгьдин ивирар хуьн патал, гьам меденият, ирс хуьн патални гьар са миллетдин кьилин алат я. Алай вахтунда дуьньядин инсаниятди ругуд агъзур кьван чlаларикай менфят къачузва. Мукьвал вахтара хейлин чlалар чпелди рахазвай инсанрикай магьрум яз амукьунин делилри, жуьреба-жуьре халкьарик секинсузвал кутазва. Иллаки кlел-кхьин авачир чlалар терг хьунин карда кlвенкlвечияр жезва. Месела, Африкадин чlехи пай чlалар кхьинар (письменность) авачирбурук акатзава.
Сир туш хьи, алай вахтунда алимри, зарийри, журналистри, муаллимри рейсадвилелди кьетlен дикъетдик кутуна кlани месэлаяр чи чlала тlимил авач. Зи фикирдалди, эвелни-эвел вичел кьетlен дикъет желбна кlани месэлайрикай садни кхьинрин къайдайриз талукьди я. Чаз аквазва: жуьреба-жуьре лезги периодикайра, ктабра гьа са гафар жуьреба-жуьре кlалубра аваз кхьизва. Къенин юкъузни чи орфография тамамдиз къайдадик квач лагьайтlа, ихтилат бине авачирди жедач. Эхь, тестикь хьанвай орфографиядин гафарганар авазва. Амма суал къвезва: амалзавани вирибуру къанунрал? Лугьуз жеда хьи, гьатта илимдин ахтармишунралди нуфузлу алимри тестикьарнавай дуьз кхьинин къайдаяр аватlани, кхьинрал машгъул вирибуру чlалан къанунрал амалзавач. Чlалан алимрин фикирар садбур масадбуруз акси тирвиляй, акьалтзавай несилар патал четинвилерни арадал къвезва. Кьве жуьреда кхьизвай гафар пара авайвиляй муаллимрал, ученикрал гьалтзавай четинвилерикай гьеле са артух рахазни кlанзавач. Гьахьтин гафар, фикир гайитlа, вишералди ава.
Эхиримжи вахтара лезги чlалан лексика цlийи гафаралди, терминралди девлетлу хьанва. Эдебиятдин ва маса цlийи терминар арадиз гъизвай къелемэгьлийрикай сад тlвар-ван авай шаир Азиз Алем я. Садбуру кьабулиз тежербур я лугьузватlани, цlийи терминар «Лезги газетда» чап жезвай шаирдин эсерра гзаф гьалтзава. Тажуб жедай мад са кар ава: раижзавай цlийи гафарикай вуна макъалайра, кроссвордра менфят къачуртlа, абур авачир ва я нугъатдин гафар я лугьуз, кьабул тийизвай дуьшуьшарни жезва. Кьабулизни тежер терминар майданриз акъудунин себеб вуч я? Тек са шаирди икьван цlийи гафар туькlуьрзавай чlалан лексика гележегда гьи гьалдиз къведатlа?! Кьилдин къелемэгьлийриз чпин хсуси терминар, гафарин кlалубар (умуми лексикада тайин чка кьун тавунвай) жезва. Эдебиятдин чlала авачир гафар кьилдин бязи диалектра аватlа чирун, абур кьабулун герек я. Докъузпара райондин нугъатрани Къуба нугъатра хейлин гафар сад хьиз ишлемишзава. Эдебиятдин чlал гзаф нугъатра менфят къачузвай хейлин асул гафаралди девлетлу хъийиз жеда.
Интернетдин алемда алай вахтунда чи чlалакай веревирдер, ихтилатар мукьвал-мукьвал жезва. Жуьреба-жуьре форумра чlалан къайгъударри чпин зендер раижзава. Чара чlаларай атанвай гафарикай хайи чlал михьи авун герек я лугьузвайбурни ава. Чlехи алимри туькlуьрнавай гафарганар гьисаба такьазвай ксари «цlийи гафарганар герек я, чlал михьи авуна кlанда» лугьудай ихтилатар, кхьинар булдалди ийизватlани, абурувай макьсадар гваз виликди фидай са дуьз рехъ жагъуриз жезвач. Чпи чарасуздаказ гьялна кlанзаваз гьисабзавай месэлаяр ихтилатрал куьтягьзава. Ваъ, куьтягьни жезвач, ихтилатар давам жезва, гьакъикъи гьерекатар – ленг. Гьатта Етим Эминан чlал эдебиятдин чlал хьиз кьабулуниз аксибурни ава. «Эдебиятдин чlалан дибда вучиз гуьне диалект гьатнавайди я?» лугьузва. Чlал асланри гьарда вичихъ ялзавай гъуьрч хьиз авун хаталу кар я. Чlалан таъсиб мукьуфдивди, жавабдарвилелди чlугун герек я. «Хайи чlалав акатайвал эгечlна кlандач» лагьанай, машгьур писатель Р.Гьажиди. Кхьинрин чlала еке дегишвилер туникай, халкьдин гегьенш къатари фадлай менфят къачузвай (маса чlаларай атанвай) гафар чlалай акъудуникай, «-чи, -лу, -суз…» суффиксар акал хьуниз кьетlидаказ аксивалуникай рахазвайбуру, чпин фикирар тестикьариз алахъзавайбуру чи чlалаз хийирдилай пара зарар гун мумкин я. Урусри лугьудайвал, «севрен къуллугъ» къурмиш тийин чна чи чlалаз. Хийир авачир, чlангьакьа кlвалахрал машгъул жедалди, са бязи сирерай кьил акъудиз алахъун баркаллу кар я.
Куругъли КЪАЛАЖУХВИ,
www.lezgichal.ru сайтдин корр.
Добавить комментарий