Илимдин важиблу месэлайрикай сад гзаф миллетрикай ибарат тир чи ватандин халкьарин векилри асирра арадал гъанвай медениятдинни эдебиятдин ирс кIватI хъувун ва ахтармишун я. Дагъустандин халкьарини алатнавай асирра гьакьван девлетлу ва жуьреба-жуьре терефрикай ибарат тир медениятдинни эдебиятдин ирс арадал гъана. Ам ахтармишунин кардани са бязи агалкьунар авачиз туш. Дагъустандин интеллигенциядин гзаф чIаларин векилрин арада алакъа хуьнин асул такьатрикай сад саки агъзурдалай гзаф йисарин девирда араб чIал яз хьана. Ада чи халкьарин векилриз Мукьвал тир ва Юкьван Шаркь патан халкьарин медениятдинни эдебиятдин агалкьунрихъ галаз таниш жедай рекьер ачухна. Ада гьакI амай халкьарин къадим девиррин ивиррихъ галаз таниш жедай мумкинвални гана. Чи уллу ва ата бубайрин кьетIен агалкьунрикай сад абуру араб чIалал авур яратмишунар, литературадин агалкьунар, ва, идахъ галаз сад хьиз, юкьван асирра илимдин жуьреба-жуьре хилерай авур ахтармишунар, кхьинрин жигьетдайни тарихда тур махсус адетар я. Мегьамед-ал-Къуддукъи ва Саид-ал-Аракани, Мирза-Али-ал-Ахты (Ахцегь Мирза Али)ва Гьасан-ал-Алкьвадари (Алкьвадар Гьасан), Давуд-ал-Усиши ва Дамадан-ал-Муги, Салигь-ал-Къуми ва Юсуф-ал-Яхсави хьтин ва хейлин маса чIалан устадри Дагъустандин милли литератураяр арадал атунин сифтегьан бинеяр кутуна. Чи макъаладин асас макьсад гьа девиррин Дагъустандин авторри маса чIаларал теснифай яратмишунрин тарихдиз вил вегьин ва чи къенин аямдин лезги литературадин бинеяр гьикьван деринра аватIа са жизви хьайитIани ачухарун я. Вич алишверишдинни стратегиядин жигьетдай гьам кеферпатан, гьамни кьиблепатан гзаф государствойрин интересар сад-садал туьш жезвай чка хьуниз килигна, Кавказдиз алатнавай асирра татай жуьредин чапхунчи хьанач. Ина грекрини римлянри, парфянрини сасанидри, арабрини византийвийри, монголрини сельжукри, тимуридрини сефевидри чпин мусибатар къурмишна. Гьакьван девирра ихьтин чапхунринни гужар илитIунин нетижада чкадин халкьарин медениятдин алатай вахтарин ивирар тар-мар жез хьана. Амма гьар сеферда дагъвийри чапхунчийрикай неинки чпин кьил хуьз хьана, гьакI кьисметди чеб акъудай виринра - рагъ таквадай дагъларин дерин дагьаррани лекьери лув гузвай кьакьан кукIушрал - чпин медениятдин бинеяр цIийи кьилелай кухтаз хьана. Бязи вахтара кьакьан дагъларивайни чкадин халкьар хуьз жезвачир. VIII асирда са арабри Дагъустандал са шумуд сеферда гьужумна ва чкадин халкьарин ирс тахьай мисал авуна. Гьа са вахтунда араб чIалакай чкадин халкьариз сад-садахъ галаз алакъа хуьдай такьат хьана. Тарихдай аквазвайвал, гьа вахтарилай инихъ араб чIал чи халкьарин кьилиндаз элкъвена. Кьиблепатан Дагъустанда гьа къадим вахтарани культурадин асас центрайрикай сад Дербент шегьер тир. Ам XII асирдал кьван “арабрин шегьер” яз амукьна. Адалай гуьгъуьнин асирра араб чIалаз хас бязи затIар яваш-яваш арадай акъатна. Дагълух Дагъустанда араб чIал вири халкьар патал литература теснифай тек сад яз хьана. Адалай гуьгъуьниз, месела, Юкьван Азияда ва Закавказьеда фарс чIал чкадин халкьарин литературадин чIалаз элкъвейди хьиз. Академик И.Ю.Крачковскийди Дагъустандиз араб чIал атунин 2 девир чара ийизва: сад иниз сифтегьан чапхунчи гьужумрихъ галаз атана. Ада Закавказьедин, гьа жергедай яз Кьиблепатан Дагъустандинни, чкадин халкьариз са артух тагьсирнач; кьвед лагьай девирда, иллаки XVI асирдилай инихъ Дагъустанда, Чечняда, Ингушетияда, Кабардадани Черкесияда яваш-яваш чкадин авторри араб чIалал лап кьетIен жуьредин литературадин чешнеяр яратмишиз хьана. Дагъустанда араб чIал сифтегьан девирда гьикьван деринра гьахьнатIа раиж ийизвай а чIалал теснифнавай документар чахъ бес кьадар авач. Анжах XI асирдилай инихъ чаз араб чIалал чпин эсерар теснифай хейлин авторрин тIварар чир хьанва. Са бязибурун хейлин эсерарни агакьнава. Алкьвадарви Гьасана и кар алатай асирра чкадин гьукумдарри кхьинрин ирс хуьнин гьакъиндай къайгъу чIугун тавунихъ галаз алакъалу ийизва. Вичин “Асари Дагъустан” ктабда къейдзавайвал, чи гьич са хуьрени ва шегьердани саки агъзур йисара теснифай эсеррикай кIусар-тикеярни жагъизмач, вучиз лагьайтIа абур хуьдай библиотекаяр авачир. X-XII асирра араб чIалал теснифай авторри асул фикир чкадин халкьарин тарихдизни географиядиз гуз хьана. Гагь-гагь этнографиядайни къейдер кхьизвай, амма чкадин медениятдин гьал гьихьтинди хьанатIа са артух чир жезвач. Гьавиляй араб чIалан таъсир чи чилерал тестикь хьунин сад лагьай паюникай рахадайла, анжах сад-кьве касдин тIварар кьуна акьалтIарзава. Араб чIалан таъсир Дагъустанда артух хьунин кьвед лагьай пай XVI-XVII асиррал ацалтзава. И девирда чи чилерал араб чIалал теснифнавай акьалтIай девлетлу меденият арадал атана. Гьа чIалал юкьван виш йисарин илимдай, литературадай, тарихдай, математикадай, астрономиядай, медицинадай кхьенвай чпел фикир желбдай хейлин чешмеяр ама. Араб чIалал теснифнавай медениятди XIX асирдин эвел кьилерилай башламишна хейлин алимрин фикир желб ийиз хьана. И жигьетдай вичи туьрк чIалал яратмишай шаир, алим ва кIвенкIвечи фикиррал алаз хьайи арифдар А.А.Бакиханован (1794-1847) агалкьунар екебур я. Вичин тарихдин “Гуьлистан Ирам” тIвар алай ктабда алимди араб чIалал теснифнавай Дагъустандин лап гзаф кьадар чешмейрикай менфят къачунва. Абурун жергеда чеб чав тамамвилелди агакь тавур, месела, “Ахцегь Наме” хьтин кIватIаларни ава. А.А.Бакиханова вичин кIвалахда Дагъустандин халкьарин художественный литературадин хиле виликдай къачунвай камарикай са артух лагьанвач. Яни и тереф ада ахтармишнач. И жигьетдай Дагъустандин зурба алим ва шаир Алкьвадар Гьасанан (1834-1910) лайихлувилер кьетIенбур я. Ада вичин машгьур “Асари Дагъустан” ва “Диван-ал-Мамнун” ктабра неинки вичин хсуси шиирар, гьакI Дагъустандин маса алимринни шаиррин тIварарихъ галаз абурун эсерарни ганва. Ктабрин къиметлувал мадни а кардихъ галаз алакъалу я хьи, абура тIварар кьунвай хейлин авторрин эсерар чал агакьнавач, амма Алкьвадар Гьасана чешнеяр яз ишлемишнавай гьа тIимил шииррини шиирралди кхьенвай чарари чаз, дагъустанвийриз, араб чIалал теснифнавай литературадин гьакъиндай са вуч ятIа лугьудай мумкинвал гузва. Маса а жуьредин чешмеяр чав агакьнавач. Дагъустандин машгьур алимрикай сад Али-ал-Кумухи (Али Къаяев) я. Ада вичин “Дагъустандин алимрин биографияр” ктабда (ам туьрк чIалал кхьенва) Дагъустандин саки агъзур йисарин девирда араб чIалал теснифнавай медениятдин чешмейриз чка ганва. Ктабдин метлеблувал а кардикай ибарат я хьи, авторди гьар са векилдикай кхьенвай биографиядихъ абурун яратмишунрикай вичив агакьнавай “кIусар-тикеярни” акалнава. Малум я хьи, Октябрдин революциядилай гуьгъуьниз хейлин куьгьне ктабар, чебни араб чIалал кхьенвай, “къадагъа” эцигнавайбур яз, тергна. Гьавиляй асирра арадал атай чIехи ирсни гел галачиз квахьна. Гьавиляй Али Къаяева чав ахгакьарнавай “кIусар-тикейрихъ” - куьгьне авторрин эсеррин кIусарихъ - гьакьван еке важиблувал ава. Чи тарихдин лап къадим векилрин яратмишунриз къимет гун патал маса чешмеяр чахъ амач.
Мегьамед-Гъалиб САДЫКЪИ
Лезги газет
Добавить комментарий