ЧIалакай кьве гаф...

Алай аямда   гьялун  важиб тир меселайрикай садни  хайи чIал вилик тухун, кIел-кхьинин  чIал михьи авун я  лагьайтIа, чун ягъал жеч. И проблемади эхиримжи чIавара гзаф-тIимил кхьинрихъ галаз авсиятда авай, гьакIни хайи чIалал рикI алай ксарин арада гьуьжетунриз рехъ ахъайнава. Дуьз 20 йис идалай вилик "Самур" газетди сад лагьай сеферда и темадай дискуссиядиз авалнай, редакциядин коллективдини талукь рехъ кьунай. Гуьгъунай жуьреба интернетдин сайтарани форумра ара гуз чIалакай ихтилатар фена, гилани авачиз туш...
За чиз-чиз кIел-кхьинин чIал лагьана винидихъ... Вучиз лагьайтIа, чакай садбуру  адаз литературный (яни литературадин), муькуьбуру эдебиятдин (эдеби чIал ) лугьузва. Литературадин чIал вуч я?   Ам чун паталди  мектебда чирзавай, кхьирагри чпин туькIуьруьнар ийизвай чIал я. Эдебиятдин чIалариз  хьиз гьадазни, вири тахьайтIани, вичин аламатар хас я. Эхь, чахъ эдебиятдин чIал ава! Амма гьихьтин? Адаз   чкадиз атанвай кIел-кхьинин чIал лугьуз жедани? Завай хьайитIа, ваъ! 
ЧIалакай рахадайла, чи алимрин, кхьирагрин, филологрин арада кьве тенденция акун, са акьванни четин туш. Абуруз консерваторарни реформаторар лугьуз жеда.

Сад лагьайбуру  " чахъ литературадин чIал ава, адахъ хкIурун герек туш" -лугьузава. Абурун кьатIунралди, чи литературадин чIал Етим Эминан туькIуьруьнралди арадал атанвайди я. Фагьум гайила, и чIалан бинедавайди Kуьре патан 2-3 хуьруьн рахунар, гьакIни  араб, туьрк, фарс чIаларай къачунвай гафар я. Аквар гьаларай, и кьатIунрин сагьибри "чи литературадин чIал туькIуьрайди Пушкин я" лугьузавай къунши урусривай, саки, чешне къачузва.  Идалдини меселадив агатунин  карда са кьадар гъалатIриз рехъ гузва. ГьикI?

 Са тIимил экскурс ийин чна тарихдиз. XVIII- виш йисан сифте кьилерилай XIX- виш йисалди урус чIалан михьи авуникай, адан нормайрикай  чIехи гьуьжетар кьиле фенай. Латин-немец синтаксис вилик ялзавай Ломоносованни франсавийрин бинедаллаз чIал арадал гъизавай  Сумарокован арада са кьадар элуькьунар, илимдин акъажунар кьиле фенай. Ахпани Карамзинанни Шишкован арада фейи ихтилатрикай филологриз хабар тахьана жеч. Им  чIалан михьивал хуьнуьн  рекье авай са илимдин дяве тир. Эгер Карамзина франсавийрин лексикадикайни синтаксисдикай устадвилелди менфят къачуна, ам урус чIалан бинедик кутазвайтIа, Шишкова литературадин чIалан материал хьиз цIуру  славян лексика вилик гъизвай. Амма ахпа Пушкин атана! Литературадин чIал, са гафуналди,  михьи, халкьдин  чIалан  бинедаллаз туьхкIуьрна. Бес чавай  Пушкин Эминав гекьигуналди, адан чIал - халис литературадин чIал я, лугьуз  жедани?
Мадни ваъ! Вучиз лагьайтIа, Эминан чIалан чIехи пай маса чIаларай атанвай гафар я.  Вични чи чIала авай гафарин чкадал! Эхь, чаз Етим Эмин са классик хьиз кIани я. Амма лезги  литературадин чIал хьиз, Эминан чIал кьун, сакIани,  дуьз туш. Консерваторри маса чIаларай атанвай гафар, чи гафарал эвезна  кхьизвайбурухъни "ибур нугъатдин чIалар я"  лугьуз, синихар кутада. Бес жуван чIала хайи гафар аваз-аваз,  маса чIалай гьикI ятIани атанвай гафуникай менфят къачун,  гьикьван дуьз кар я?
И суалдиз консерваторрин аргумент икI я: ахъая вуна гафарганар, килига! Ахъайзава за и ксари къалурзавай  гафарган. Мисал яз, "повесить" гаф урусдалай элкъуьрдайла "кудун" рикIел къвезва. Амма гафарганда "асмишун" ава. Гила за вуч кхьин? Жуван "кудун" къерехда туна "асмишун" кхьидани, чи стхайриз хъел татуй лугьуз? Мягьтел жедай кар я: играмибуру, гзаф чIавара гъизвай контраргуметарни, лап хъуьруьн кутадайбур жезва. И муьквара интернет  форумда  "голос" гафунин лезги вариант хьиз "сес" кхьенвай са филологди. "Вучиз Куьне " ван" ваъ "сес" кхьизва?" - суалдиз гайи жавабди, зун мягьтIе-ларна: "сес" ва "ван" гафарин манаяр чаради я кьван!
Ихьтин мисалар вишералди гъиз жеда. Яргъал фин  герек туш,  ахъайна "Лезги  газет" кIелун бес я. Хайи чIалан диалектриз нугъат лугьузвай чи дустариз, чпиз чпи  кхьизвай гафар, гьинай атанватIа, гьи чIалай атанватIани чизвач. Вучиз лагьайтIа, абрукай гзафбуруз мукьвав гвайи халкьарин чIалар чизвач! Гьавиляйни абрухъ галаз полемика авунни  къвердавай залан жезва.
Я стха,  реформаторри пис  лугьузвани?  Абрун кьатIунралди, чи эдебиятдин чIал гьеле битав  формадиз атанвач. Авай гафарганрикай инихъ-анихъ килиг тавуна менфят къачун дуьз туш! Вучиз лагьайтIа, абура гзаф атанвай гафар ава. Дуьз я, вири чIалара  патан гафар ава. Амма абурукай тек са жуван чIала адан эвез тахьайла менфят къачуз жеда. Бес вучна кIанда?
ЦIийи гафарганар арадал гъин! Абур туькIуьрдалди лагьайтIа, гьар са кхьизвайда чIалан михьивилиз кьетIен фагьум гун герек я. Гафарганда гьатнавач лугьуз, кхьинра диалектизмаяр, нугъатдин гафар кутуникай, вучиз кичIе хьана кIанда?  Ида чун кьулухъ ялдачни бес?
Михьивал хуьн вири чIаларин къене физвай са процес я. Эгер им са чIана кар тиртIа, чIалан пуризм лугьудай термин арадал къведайни? Пуризм вич са чIал михьи авунин политика я. "Чи чIал михьиди я, ам кьацIанвач" лугьун,  деведин къушра  вичин кьил чуьнуьхуьниз ухшар тушни?  Мадни тикраруниз мажбур я: чи чIалан бинедихъ  акатнавайди  са гъвечIи  региондин чIал я. Зун  гьеле, рикIелай алатна фенвай вишералди, халис лезги гафарикай рахазвач. Абур арадал хкана, чIалахъ кухтуна, идалдини  чIалан кьетIенвал, кIубанвал  мадни хкажатIа жедачни? Бес, Кьулан вацIун эрчи патавайбур маса чIалал рахазвани? Вучиз абурун нугъат эдебиятдин "чIалан дибди" кьабулзавач? 
Вучиз?
Суалар гзаф ава. Ша, чна санал жавабар жагъуринихъ  кьил кутан. Гьарда жуван веревирдер кхьин. Гьакъикъатни гьа икI арадал къвезвачни?

Билал АДИЛОВ
"АЛАМ"  журнал