(Триолет Азиз Алеман шииратда)
Гьар са литература неинки уьмуьрдин жуьреба-жуьре терефар ачухарзавай темайралди, къарагъарзавай секмейралди (проблемайралди), гьакIни абур къалурзавай жуьрейралди ва тегьерралди кIелзавайдаз итижлу я.
Виридан фикирдалди, XX асирдин 50-йисарин эхирра 60-йисарин сифте кьилера иллаки лезги шииратда еке дегишвилер хьана. Шаир ва критик Азиз Алеман гафаралди, и макъам халис Ренессансдин эвел тир. Эдебиятдиз жегьил, бажарагълу шаиррин са десте ахмиш хьана. Яратмишзавайбурун чIехи несилдин векилрилай тафаватлу яз, абуру кьуру чIагай, мана тIимил квай риторикадивай къерех хьана уьмуьрдихъ элкъвена ва гьакъикъат керчекдиз къалурзавай, яни реалистический эсерар кхьиз гатIунна.
Кьилди къачуртIа шииратдин диапазон (кьадар, дережа) садлагьана дегиш хьана. Девирда агъавалзавай гьакъикъи гьаларин жуьреба жуьре терефар къалурунин ва шаирринни кIелзавайбурун эстетический культура хкаж хьунин нетижада шииратда цIийи жуьреяр ва жанраяр, гьа жергедай яз тежгелар (тежгел – А. Алеман термин «твердые формы»)– сонетар, триолетар, октаваяр, ронделар, ритурнелар, танкаяр, хоккуяр ва масабур пайда хьана. Са гьуьжетни алачиз, вири и башламишунра кIвенкIвечивилин пайдах «шииратдин инкъилабрин акIаж тежер, мягькем аскер1» (А. Саидов) шаир Азиз Алемав гва. Адан дерин новаторвилин гьакъикъатдикай ва хайи эдебиятдик кутунвай лайихлу паюникай рахадайла, профессор Р. Кельбиханова «Самур» журналдин 2004-йисуз акъатай 4-5-нумрайра чапнавай «Чирагъ ва къелем» макъалада кхьизва: «Ада чи шииратдиз гъанвай цIийивилерихъ сан-гьисаб авач лагьайтIа, чун кIусни гъалатI жедач 2».
Азиз Алеман гьа ихьтин гужлу цIийивилерикай сад 1959-йисуз «Коммунист» газетда чап авур «Чинар» тIвар алай триолет хьана. Гуьгъуьнлай и триолет 1961-йисуз акъатай «Жегьилрин сесер» кIватIалдани гьатна. ГьакIни ам авторди 1963-йисуз кIелдайбурун гъиле гьатай «Алмасдин кIусар» тIвар алай вичин сад лагьай ктабдикни кутунва.
Лезги шииратдин няметрин суфрадал сифте яз пайда хьайи «Чинар» триолетдикай рахадалди, ша чун муьжуьд цIарцIикай ибарат тир и формадин тарихдиз сиягьатдиз фин.
Триолет (итальян чIалал «трио» - «пуд») муьжуьд цIарцIикай ибарат тир кьве рифмадалди теснифнавай шиир я (схема: АБАААБАБ). Къейд ийин хьи, триолет туькIуьр хьунин карда рефренди важиблу роль къугъвазва — сад лагьай цIар са дегишвални кухтун тавуна кьуд ва ирид лагьай цIарарани тикрар жезва, идалай гъейри, вичин нубатда кьвед лагьай цIарцIини эхиримжи муьжуьд лагьай цIар эвеззава.
Триолет итальянринни французрин шииратда гьеле юкьван асирра арадал атана. XIV – XV асирра адаз гьатта рондо лугьузвай. Гуьгъуьнлай триолет машгьур хьунин сергьятар вири Европа тирвал экIя хьана. Ам урусрин шииратда пайда хьун Н. Карамзинан тIварцIихъ галаз алакъалу я. Амма лугьун хьи, яратмишзавай стхайрин арада Карамзинан алахъунриз са акьван еке къимет авачир. Литературовед В. Новикова къейдзавайвал, урусрин шииратда триолетар кьериз-цIаруз гьалтзавай (Ф. Сологуб, И. Рукавишников). Гьайиф хьи, абур художественный жигьетдай са акьван маналубур хьанач, гьакъикъатда формализмдин таъсирдик акатнавай чешнеяр яз амукьна.
Лезги шииратда лагьайтIа триолетдин дувулар деринриз фена. Мадни башкъа чарадакай жуванди хьана. Азиз Алемалай гуьгъуьниз хейлин лезги шаирри, кьилди къачуртIа, И. Гьуьсейнова, Х. Хаметовади, Аб. Исмаилова, А. Фетягьа, Т. Масимова, М. Жалилова, Ф. Нагъиева, Х. Эльдарова, З. Омарова, М. Алпана, К. Агьмедова, Ш. Шагьбалаева, Б. Алибековади, М. Ибрагьимова ва гьатта адет хьанвай къайдайрал кIевивалзавай Дагъустандин халкьдин шаир Ш.-Э. Мурадовани триолетар кхьиз эгечIна.
Гзафбур триолетар кхьинал машгъул хьунин сир вуч я? Сад лагьайди, «Азиз Алема туькIуьр хьунин ва манадин жигьетдай къешенг триолетар арадал гъана(тахьайтIа чи шаирри и кIалубдин шиирар теснифдачир)2», кьвед лагьайди – бязи шаирри триолет туькIуьр хьунин къайдайрал амал ийизвачиртIани, абур, яни триолетар, лезги шииратди багърибур хьиз кьабулзавай.
Аламат жедай кар ам я хьи, филологиядин илимрин кандидат Ф. Къазимегьамедовади вичин «Предвосхищая будущего зов» (2007-йис) монографияда, Дагъустандин шииратда триолетар анжах Х. Хаметовадизни Азиз Алемаз ава лугьуз кхьизва (37-чин). Идалай гъейри, винидихъ тIвар кьунвай кIвалахдин авторди вич-вичихъ агъана къейдзава: «Х. Хаметовадин яратмишунар себеб яз, Дагъустандин шиират цIийи, адаз хас тушир шиирдин кIалубдин чешнейралди мадни девлетлу хьана 3»(35-чин). Ачухдиз лагьайтIа вири и келимаяр гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвайбур я. Х. Хаметовадин «Хиялрикай нехишар» тIвар алай шииррин сад лагьай кIватIал 1967-йисуз акъатна. И кIватIалда са триолетни авач. Я гуьгъуьнлай къвезвайбурани садни дуьшуьш жезвач. Х. Хаметовадин триолетар анжах 1982-йисуз чап авур «Туракь гъетерин марф» кIватIалда гьатнава. Чи фикирдалди инал мад баянар гун герек къвезвач.
Куьз ятIани Азиз Алемалай гуьгъуьниз ва Х. Хаметовадилай вилик триолетар кхьей И. Гьуьсейновакай Ф. Къазимегьамедовадин монографияда са ихтилатни авунвач. Аквар гьаларай, ада И. Гьуьсейнован шиирар ахтармишдайла, гуя лезги шииратда триолетар И. Гьуьсейновалай гъейри, мад садахъни авачирдан амаларзавай «Лирика Ибрагима Гусейнова» монографиядин авторар тир М. Кельбихановадилайни Р. Кельбихановалай чешне къачунва.
Чаз аквазвайвал винидихъ тIварар кьунвай кьве монографиядани лезги шииратда триолетрикай ихтилат фидайла, (гьайиф хьи, неинки са триолетрикай), гекъигунинни тарихдин ахтармишунин методдал амал тавуна са тереф кьуна хсуси фикирар илитIнава. И жуьредин ахтармишунрихъ илим патал еке зарар ава.
Инал завай триолетдин ва маса тежгелрин жигьетдай кьиле физвай теориядин женгерикай ихтилат тавуна акъвазиз жезвач. Бязи алимри, гьа жергедай яз А. Алиева, С. Хайбуллаева, Г. Темирхановади, К. Абукова абур жанр яз, муькуь алимри – Л. Абрамовича, И. Брагинскийди, А. Квятковскийди, Р. Кельбиханова строфадин жуьре, я тахьайтIа строфический композициядин форма яз гьисабзава. Чи фикирдалди, кьвед лагьай зенд дуьзди я, вучиз лагьайтIа триолетди ва маса тежгелри жуьреба-жуьре жанрайрин мана къалурзава. И кар Азиз Алема вичин яратмишунралди субутнава. Адахъ гьар жуьредин темайрин ва жанрайрин триолетар ава: триолет-памфлет, триолет-эллегия, триолет-ноктюрн, триолет-басня ва масабур. Санлай къачурла, триолетрин са кIватIал арадал къвезва.
Ша чун гила, гьеле винидихъ къвейд авурвал 1959-йисуз чапдай акъатай Азиз Алеман «Чинар» тIвар алай триолетдал хквен:
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кIусни за,
Заз кIанда рагъ, заз кIанда экв, чимивал.
Гарарини ийиз тазва зав суза.
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кIусни за.
Масадбур хьиз, садазни туш зун къуза,
Зи гафарин шагьид я зи яргъивал.
Кьакьан хьунухь фурс авун туш кIусни за,
Заз кIанда рагъ, заз кIанда экв, чимивал.
М. Лермонтован «Утес» хьиз, Азиз Алеман «Чинар» антропоморфизмдин бинедаллаз туькIуьр хьанва. Чинардиз инсандиз хас сифетар гуналди, авторди гьам вичин уьмуьрдин философия ачухарзава, гьамни лирический игитдин руьгь ачухдиз къалурзава.
Аквазвайвал, жегьилвилизни килиг тавуна(а чIавуз шаирдин анжах 20 йис тир), Азиз Алема и триолетда вич шиирдин дигмиш хьанвай устад тирди ашкара ийизва: ада вичин вилик акъвазнавай яратмишунин месэла агалкьунралди гьялнава. Яни триолет вири патарихъай тамамди хьанва ва ада муьжуьд цIарцIикай ибарат тир канонический формадиз хас вири шартIар вилив хвенва.
Амма Азиз Алем вич экъечIнавай дережадал кьару хьана акъваздай шаиррикай туш. Жуьреба-жуьре алахъунринни чалишмишвилерин нетижада ада 2,3,4,5,6 тахан ва майзардинни сахиджадин жуьреда кхьенвай триолетар арадал гъана. Чаз малум тирвал, ихьтин триолетрин чешнеяр дуьньядин шииратда гьалтзавач. Абурун кьетIенвал квекай ибарат я?
Са шумуд тахан триолетар – триолетрин цикл туш, абура сад лагьай цIар (адаз гьакIни магистрал лугьузва), са дегишвални авачиз гуьгъуьнлай къвезвай триолетрин сад лагьай цIарцIе тикрар жезва ва нетижада сад-садахъ галаз алакъада авай сагъ-битав эсер арадал къвезва.
Чешне яз къачун чна са пуд тахан триолет:
Кьве дагъ
Зи далудихъ кьве дагъ гала:
Зи Шагь дагъни зи Шалбуз дагъ.
Абурун ад гьар са чIала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала
Артух ийиз гьар са гъала
КукIушрив кьаз чирагъ хьиз рагъ.
Зи далудихъ кьве дагъ гала:
Зи Шагь дагъни зи Шалбуз дагъ.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авайди жеда дагъ хьиз.
Адаз уьмуьр жеда ала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
ЧIехи тIвар я: «Дагъви бала».
За ам хуьзва пакдиз, сагъдиз.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авайди жеда дагъ хьиз.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авачир дагъви жедач.
Багъри кьеб я гьар са чала.
Зи далудихъ кьве дагъ гала
Дагъларин цIай - рикIин къула
ЦIай садрани эски жедач.
Зи далудихъ кьве дагъ гала.
Дагъ авачир дагъви жедач.
Агъадихъ чна адан строфайрин схемани гузва:
АБАААБАБ – 1-строфа;
АСАААСАС – 2-строфа;
АМАААМАМ – 3-строфа.
Са шумуд тахан триолетар кIелдайла, идеядин важиблувал ва кIелзавайдаз гузвай таъсир строфадилай строфадалди гужлу жезва.
Гьакъикъатдани, са шумуд тахан триолетар шииратдин четин конструкцийрикай сад я. Гьар нивай хьайитIани, мана квадар тавуна, са шумуд тахан триолетар арадал гъиз жедач. Ихьтин жуьредин шиирар теснифун патал неинки вини дережадин пешекарвилин устадвал, гьакIни хъсандиз чIал чир хьана кIанда ва кьатIунарни гегьеншбур хьун чарасуз я. Азиз Алеман са шумуд тахан триолетар алатай асирдин 80-йисарилай эгечIна печатдиз акъатзаватIани, гьелелиг, адалай гъейри, и жуьредин шиирар, гьайиф хьи, лезги шииратда мад садани кхьенвач.
Майзардикай рахайтIа, шииратдин ихьтин эсерда эпиграф патал къачунвай гафар анжах муьжуьд цIарцIикай ибарат шиирдин сад лагьай цIар яз тикрар жезва. Эпиграфдин чкадал манадиз дерин ва тайин метлеб авай вуч хьайитIани ишлемишиз жеда. Мисал яз, «Лезги газетда» чапнавай (03. 07. 2008) Азиз Алеман 10 майзардикай 2 триолетдин кIалубда аваз кхьенва. Эпиграфдин чкадал ада Ювеналан «Сагълам руьгь жеда сагълам беденда» (В здоровом теле здоровый дух) ва Сократан «Рахух, заз вун аквадайвал» (Заговори, чтобы я увидел тебя) камаллу келимаяр эцигнава.
Муькуь ирид майзарда ишлемишнавай эпиграфрин сергьятарни гегьеншбур я: ина машгьур алимринни шаиррин, кьилди къачуртIа Архимедан, Бо Цзюйидин, Гегелан, Р. Тагоран, Пастернакан камаллу келимаяр ва халкьдин мисалар гьалтзава.
Триолет-сахидждин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, муьжуьд цIарцIин КIалубдин гьар са цIар са гьижадикай ибарат тир гафуникай арадал атанва. ЦIарарни сад-садахъ галаз рифмада тунва. Иллаки препинаниядин ишарайри и шиирда важиблу роль къугъвазва:
ЦIай,
Гум.
Къай!
ЦIай!!
Вай!!!
Бум!!
ЦIай…
Гум…
Чи фикирдалди, филологиядин илимрин кандидат Жамиля Гьасановади вичин монографияда и триолет-сахидж ахтармишдайла, гьахълудаказ къейдзава: «Азиз Алеман шииратда ишарайрин къурулушди неинки интонациядинни манадин роль тамамарзава, гьакIни гьиссер ва рикIин теспача къалурун патални къуллугъзава. 4» (70-чин). Мад: «им шаирдин гужлу къундармайрин эквилибристика туш. Ваъ. Им тамам философиядин трактат я 5». (71-чин).
Инал монографиядин автордин веревирдеррихъ галаз рази тахьана жезвач. Триолет-сахиджда цIай кьун арадал атанвайдакай ва ам хкахьнавайдакай ихтилат физва. Са гьижадикай ибарат тир вад гафунин куьмекдалди авторди кьиле физвай вакъиа са тартибда тунва ва препинаниядин ишарайрин куьмекдалди цIай кьуна кайиди виридалайни вине эцигнавай багьа, важиблу, къиметлу, истеклу затI тирди къалурзава. И эсердихъ гьакъикъатдани еке мана-метлеб ава. Нубатдин сеферда заз В. Маяковскийдин гафар рикIел хкиз кIанзава: «шиират, дугъриданни, таниш тушир чкайриз сиягьат авун я».
КьетIендиз къейд ийин хьи, Азиз Алеман вири триолетра къарагъарзавай темаяр логикадин жигьетдай галай-галайвал ачухарзава. Абура формализмдин элементар авач, вучиз лагьайтIа автор магьир устад яз экъечIзава. Гьакъикъатда адан эсерри литературадин жигьетдай дерин ахтармишунар истемишзава. И сеферда чна чи вилик ахьтин везифа эцигнавач.
Литература:
1. Ж. Гьасанова «Лирика Азиза Алема», Махачкъала, 2007-йис
2. «Самур» журнал, 2004 –йис, 4-5-нумраяр
3. Ф. Казимагомедова «Предвосхищая будущего зов», Махачкала, 2007-йис
4. Ж. Гьасанова «Лирика Азиза Алема», Махачкъала, 2007-йис
5. Ж. Гьасанова «Лирика Азиза Алема», Махачкъала, 2007-йис
Мегьамед Ибрагьимов, ДГПУ-дин Дагъустандин литературадин кафедрадин аспирант
Добавить комментарий