Зи суза, кьил акъат тийизвай сирер, гъам-хажалат - им Алибег Фатахов, адан кьисмет я. Заз пара суалар ава. Алибеган кьисмет заз, ибур за фикирна лугьузвай гафар я, са тегьерда агъадихъ тIварар кьазвай ксарин кьисметдив гекъигиз кIанзава: чан аламаз хам хтIунай азербайжанрин шаир Насими (XV асирдин эвел), 1600-йисан 17-февралдиз Рим шегьерда цIай яна кайи Джордано Бруно, католикри цIа кайи Прагадин университетдин ректор Ян Гус, ханди вилер акъудай Кьуьчхуьр Саид, девлетлуйри гъаларивди сив цвайи аваррин шаир дишегьли Анхил Марин, ханари цIуз вегьена кайи Хочбар, мукьва-кьилийрикай ва ярар-дустарикайни куьмек тахьай Етим Эмин... “Вучиз икьван кIевелай, дериндиз кхьизва, Фатахован кьисмет и къалурнавай ксарин хьтин четинди хьанани, эхиримжи вахтара и жигьетдай са хейлин крарни авунвачни?” - суаларни атун мумкин я инал. Дуьз я: “Лезги газетдиз” Алибег Фатаховакай цIийи жуьреба-жуьре материалар акъатна, Сулейман-Стальский райондин кьиле авай ксари, кьилди къачуртIа, Яралиев Имама, Абдулмуталибов Наримана, Бабаханов Майрудина ва са бязи маса юлдашри и рекьяй зурба камар къачуна, гьакI Цмуррин хуьруьн жемятдини, кьиле Раида Алибегова аваз. И материалар чи газетдин 2010-йисан 18-ноябрдиз акъатай нумрада гегьеншдаказ ганва. Амма Алибег Фатахован дережа акьван вине хьана кIанда хьи, герек адакай са Лезгистанда ва Дагъустанда ваъ, гьакI дуьньядин вири пипIера хабар жен. Чаз виридаз багьа тир, вичи лезги литературадал, культурадал, чи халкь патал кьадар авачир кьван зегьмет чIугур алим-аяндар рагьметлу Агьед Агъаева Алибеган яратмишунриз еке къимет гана. Ада ам лезгийрин Маяковский я, Пушкин урусриз вуж ятIа, Алибег Фатахов лезгийризни гьакI я лагьана.
Мад къейдна, лезгияр а девирда Фатахован гъавурда акьадайвал савадлу тушир. Алибег Фатахован уьмуьр четинди хьана, эхиримжи вахтарни гуьнуькъарадик фена, амма ада уьзуькъара жедай са карни авунач (инал за Саиратан са рубаидин мана ишлемишнава). И касдик кутазвай тахсирар, ам гьатнавай кIевер зурбабур я, чаз къени чизвач, тайин тир вуч тахсирар хьанатIа чIехи шаирдик. Чун ванер-сесерин иесияр хьанва. Ингье шаирдин стхадин хва Абдул Фетягьани вуч кхьизватIа: “Эхь, Алибег ими, вал гьалч тавур, алкIур тавур тегьне хьаначир. Антисемитни авунай вакай (паб чувуд дишегьли яз!), контрреволюционердин хвани, вирини...” (“Коммунист” газетдин 1990-йисан 1-июндин нумрадай. ЦIар чIугурди зун я - И.Гь.) Чаз, лезгийрин кIелзавай гегьенш къатариз, и крарикай саки чизвач. Заз акI я хьи, Алибег Фатаховаз эхирдалди вафалу хьайи кас, дуст анжах сад я - Назир Агьмедов. Чаз адан дневникрай (чухсагъул абурукай газетдиз кхьей адан хва Джонрид Агьмедоваз) пара крар, гьатта Фатахов хайи ва кьейи йикъарни чир жезва. Инал суалрин сел къвезва. Сифте чна Алибег Фатахов гьа вахтунда вуж тиртIа, адаз гьихьтин машгьурвал авайтIа, рикIел хкин. Алибег Фатахов лезги халкьдин къагьриман хва, чи кхьинрин литературадин бине эцигайбурукай сад, бажарагълу шаир ва писатель, таржумачи, публицист, критик, школайриз ктабар кхьин патал зегьмет чIугур кас, журналист, ватанперес, общественный деятель яз малум я. Фатахован ад гьеле гьа вахтунда, Дагъустандай акъатна, уьлкведизни чкIанвай. Адакай чпиз хъсан майилар авайди Э.Капиева, И.Павленкоди, В.Луговскойди, Н.Тихонова, А.Назарова ва масабуру раижзава. Адан эсерар (мес., “Зарбачи Гьасан” поэма, “Дяве”, “Газет” ва масабур) урус чIалалди акъатзава, вири уьлкведи кIелзава. “Зарбачи Гьасаназ”, кьилди къачуртIа, чIехи общественный деятелри зурба къимет ганай, ам, урус чIалалай гъейри, тади гьалда Дагъустандин чIаларизни таржума авуна, газетриз, альманахриз, журналриз акъуднай. Гьа гьисабдай яз Москвада “Молодая гвардия” журналдизни... Фатахован бажарагъдикай, чIехивиликай мад ва мад лугьуз жеда. Амма са бязи суалар гун патал гьа и къейдерни бес я. Я эллер, ихьтин касдиз газетда некролог чапдай ихтиярни ганач. Адан сурал рахадай касни хьанач. АкI жезва хьи, вири Дагъустан, Алибеган кьисметни Ю.Шовкринскийдинни Татам Мурадован гъиле авай. Бес и вахтунда (1935-йисуз) Самурский (Эфендиев) Нажмудин Панагьович ВКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин сад лагьай секретарь туширни (1934-1937)? Адан гаф виринра ише физвай, Дагъустандин писателрин сад лагьай съезддал (1934-йис) Алибег Фатахован рахунра ихьтин гафарни ава: “Чи шиирдин гьар са цIар, чи произведенийрин гьар са келима классдин душмандихъ галукьардай къуватдиз элкъуьрна кIанда”. Ада вичин вири куьруь уьмуьр вич кIвачел акьалтайдалай кьулухъ гьа и кардиз гана. Бубадив туьквен гвай, колхоздин рехъ вичин эсерра дуьз къалурнач - и ва ихьтин маса багьнаяр Фатахован сир чирун патал ерли бес туш. Квак къеняй кткида: пехилвал, жуванбуру маса гун, вилик квай зурба къуллугъчияр “буьркьуьни биши” хьун... Белки, ибур ятIа Фатахован бедбахтвилин кьилин себебар?.. Куьрелди, вичин девирда, я исятдани вичив агакьай кас тахьай (и фикир, тикрарзава, за эхирдай успатда) шаир тек амукьна. Пехилвални, езидвални, дарвални, кагьулвални (мес., мукьвабурун патай) - и ва ихьтин маса себебарни хьана, Алибег саки текдиз амукьна (Назир Агьмедов хьтин сад-кьве дуст хкатайла). Инал гьикI рикIел къведач чи бажарагълу шаиррин, къагьриман рухвайрин-стхайрин рикIяй куз-куз акъатзавай цIарар? Алирза Саидов: Вунни зун хьиз кана жеди, Алибег, Я папа чин тагана, я дустари, Вун арифдар хьана жеди, Алибег, Пехилвиляй пучай буьркьуь цацари... (“Самур”, 2012-йисан 1-нумра, 32-чин. ЦIар чIугурди зун я - И.Гь.) Арбен Къардаш Бирдан кар я, жагъидачни, кьейитIа, Кучуддай кас, эцигдай ви сурал къван? Я сад Аллагь, на заз бахт гуз хьайитIа, - Фад хутах зун эхиримжи йикъал кьван!.. ...Гьуьлуьн кьерен къаранлухда куьлуь экв Хкахьзава пакаман яр татанмаз. И алемда тек амукьай Алибег Кьуьзуь жезвай къанни вад йис тахьанмаз. (“Коммунист” газетдин 1990-йисан 1-июндин нумра. ЦIарар чIугурди зун я. - И.Гь.) Чи виридан рикIел аламукьун лазим я (иллаки советрин школа куьтягьайбурун). М.Горькийдин “Старуха Изергиль” эсерда Данко лугьур кьегьалди, вичин хур къазунна, анай рикI акъудна, адан экуьналди кенеф квахьнавай инсанар мичIи тамай акъудзава. Заз Алибегни гьа Данко яз, Кавказдин дагълара рагал кутIунна, лекьре чIулав жигердиз кIуф язавай Прометей яз аквазва... Ина гзаф хабарар ава. Абурукайни гьакъикъатдинбурни. Вучиз ятIани (са бязи ксарин ирссагьибриз хъел къведа ва икI мад) абурукай кхьизвач, сада масадаз ихтибар авуналди хабар гузва. Заз ван хьайи са шумуд дуьшуьшдай. Гуя Алибег ветегадиз, махсус метлеб аваз, жаза гун яз ракъурнай: ам гьа йикъал гъанай, чара атIана, фенай аниз... Мадни: пуд дустуни вижеваз хъвана (Дербентда яни, гьина ятIа), пиян Алибег туна, кьве дуст хтана (и кар ам духтурханада кьейивиляй шаклуди жезва). Са гзаф маса ихтилатар-версиярни. Абур литераторриз гзаф ва хъсандиз чида. Заз инал гегьеншдаказ са маса мисалдал акъвазиз кIанзава, адахъни зун инанмиш я. Вучиз лагьайтIа, чаз, студентриз, адакай Алипулатов Максим Абдулбариевича фейи асирдин 50-йисарин эхирра университетда ихтилатнай. Заз ам умун, таб квачир, кьуру дамахар тийидай, студентрин дуст (чIехи дуст) муаллим яз чидай. Ада таб ийидачир, чина адан гьамиша хъвер жедай (рагьмет хьуй вичиз!). Ада садра икI лагьана: Алибег Фатахов дуьньяда зурба шаир я. Амма ада гагь-гагь кутуг тавур зарафатарни ийидай. Гьатта Сулейманакайни, гьатта векъи... Белки, и кIвалахрини ам гьукумдиз (властдиз) къурнатIа? Мумкин я. Бажарагълу, гениальный ксарик са бязи кутуг тавур хесетарни жедайди чаз тарихрай чида... Зиди, гьуьрметлу кIелзавайбур, квасавилер, надинжвилер, чIуру хесетар авай крар я, абурукай рахун дуьз туш лугьун жезвач. Эсиллагь ваъ. Эгер абуруз килигна инсандин кьисмет гьялиз хьайитIа, вучиз садбуруз и “шулугъар”, тахсирар ва гьатта закондихъ галаз ерли такьазвай крар, къанлувилер адетдиз элкъвезва, мукуьбуруз абурукай бидят жезва?! Яни Алибег Фатахова ахьтин шулугъар авунайтIани, ийизвайтIани, им а дережада авай касдиз еке тахсир яз эцигун эсиллагь дуьз жезвач. Чун гила яваш-яваш, и уьлчмеяр фикирда кьуна, Фатахован яратмишунрал акъвазин. Фатаховахъ къени гьелелиг акъуд тавунвай шейэр амайди чна рикIелай алуд тийин. З.Бирембегован гьисабралди, ада поэзиядин 15 агъзур цIар кхьенва. Абур, гьелбетда, вири са жуьредин жавагьирар туш. Шииратдик ва прозадик са гъвечIи нукьсанарни тахьана жеч. Гегьеншдиз абурукай Агьед Агъаева кхьенай. За инал анжах тIебиатдикай кхьенвай цIарарин гуьрчегвилиз, абур дуьньядин гьи шаир къачуртIани, абурун шииррилай усал туширдакай лугьуда, Фатаховаз ахьтин цIарар вишералди ава. Анжах кьуд цIар: Гатун йикъан пакамахъди, Ахъа жезмаз экуьн ярар, ЧIулав гьуьмерин кIаникай Ачух жезвай кьакьан дагълар. Ихьтин жавагьирар - цIарар Фатаховахъ, тикрарзава, вишералди ава. Анжах абурукай лезет хкудна кIанда. И карни лезги чIал хъсандиз чидай ва шииррал рикI алай касдивай жеда. Валлагь, тIебиатдиз бахшнавай (пейзаж) ва са бязи маса шиирар-цIарар Пушкина, Лермонтова, Некрасова, Есенина, прозада Толстоя ва я Тургенева кхьей цIарарилай са зеррени зайиф туш. Гьи шартIара яратмишна Алибег Фатахова? Ам чIехи культурный шартIара авачир (Пушкин, Лермонтов ва масабур хьиз); гьамишанда са кIус фу жагъуриз кIвалахзавай; высший образование къачудай мумкинвал адаз хьанач, Литературный институтдин патавайни фенач: обком адан далудихъ галачир-геле къекъвезвай; папакай малкамут хьана; ярар-дустар, хуьруьнбур къерех хьана ва икI мад. Ихьтин шартIара Фатахова хьиз гзаф ва къешенгдиз кхьей кас заз чидач. Квез чидани, гьуьрметлу кIелзавайбур?! Вичиз тIебиатди (Аллагьди) ганвай пай акурла, кхьенвай шейэрин кьадардиз ва еридиз килигайла, яратмишунрин шартIар фикирда кьурла, дуланмиш хьайи йисар гьисабайла, Алибег Фатахов дуьньядин лап бажарагълу (гениальный) шаиррин арада гьатзава. Зун гзаф къекъвена, заз адалай жегьил кас шииратдин гений дуьньяда жагъанач. Белки, ава жеди, заз жагъанач. Ша чна Джонрид Агьмедоваз яб гун: “За фикирзава, эгер мукьуфдивди къекъвейтIа, чаз шаирдин сур алай чка жагъида ва, инанмиш я хьи, мукьвал вахтара чаз мармарда атIанвай ва я буьруьнжда цанвай Алибег Фатахован гуьзел къаматдиз килигдай мумкинвални жеда. Эгер шаирдин сур жагъун тавуртIа, чи яратмишдай интеллигенциядин, вири лезги халкьдин буржи ам я хьи, герек тир такьатар кIватIна, шаирдиз памятник гьазурна, ам Махачкъаладин гуьзел пипIерикай санал хкажун. Зун инанмиш я , ахьтин бажарагълу шаир Дагъустандин литературадин зурба къагьриманар - СтIал Сулейманан, ЦIадаса Гьамзатан, Эфенди Капиеван ва масабурун жергеда хьун лазим я” (Алибег Фатахов. Хкягъай эсерар. Махачкъала, 2010, 442-чин). Р.S. Заз Фатахов Алибег хайи стха хьиз кIан хьунихъ мад са себеб ава. 1928-йисуз зи амле Вердиди вичин харжидалди Ичинрин вацIал муьгъ эцигна куьтягьна, мел авуна. Гьа меле Алибег Фатаховни авай. И кар акурбурукай, заз чиз, гила са кас ама - Вердидин руш Тамум (адан яшар 100 йисахъ агакьнава, Дербентда яшамиш жезва). Гьа меле Алибега “Авар кавхадал” (аваран, хъсан, бегьем макьам) яргъалди кьуьлни авунай, лугьудай чи хуьруьнви агъсакъалри зи жегьил йисара...
Исламудин Гьуьсейнов, педагогикадин илимрин кандидат
Лезги газет
Добавить комментарий