Гьар са касдиз вичин дидедин чIал ширин я. Гьар са лезгидин мурад лезги чIал кьетIен хьун, ам дериндай чирун я. Лезги чIалан кьетIенвални фаса-гьатвал хуьн патал чна чаз ван хьайи, дуьшуьш хьайи халис лезги гафар кIватна кIанзава. Чна гзаф чIавуз гьар юкъуз чаз ван къвезвай «цIийи» гафариз фикир гузвач. Заз и макъалада чи аялрин чIала авай са кьадар гафарикай фикирар ачухариз кIанзава. Абур за Азербайжандин КцIар райондин зи багъри ТIигьиржал хуьруьн чIалай къачунвайбур я. Аку и гафарин арада гьикьван «маса чIаларин» гафар аватIа. И карди Кавказ чIаларин са кьадар гафар лезги гафарин бинедал алаз арадиз атанвайди субутзава. Вучиз лагьайтIа чи дидеяр чпин аялрихъ галаз Кавказдин маса чIаларин гафаралди рахун акьулди кьатIудай кар туш. Акси яз, Кавказ чIаларин бязи гафарин дувулар лезги чIала амукьун шаксуз я.
1. «Бакь». Чна аялдиз адан кьил жуван кьилив гелягъиз «са бакь ая», «бакь-бакь» лугьуда. И гаф кьилер сад-сада акьурла жезвай ванцизни ухшар я. Завай хьайитIа, «бакь» гафуни аялрин чIала "кьил" хьтин мана гузва. Къенин лак чIала «бакI», дарги чIала «бекI» "кьил" лагьай гаф я.
2. «Баца». И гафуни чIехибурун чIала "гъил" мана гузва. Къенин цез, гинух чIалара «мецу», бежити, гунзиб чIалара «бицо» "гъил" лагьай гаф я. И гафара «м», «б» гьарфар мукьва сесер гузвайвиляй дегиш жезва.
3. «Бебе». Чна аялдиз адалай гъвечIи муькуь аял къалурна «им бебе я» лугьуда. «Бебе» гафуни "аял" мана гузва. Къенин цез чIала «бабали» "аял" я.
4. «БитI». Гада аялриз кичIерардай-ла (зарафатдин манада) чна адаз «за ви битI атIуда» лугьуда. Къенин агъул чIала «битI» итимвилин лишандиз лугьуда.
5. «Биш». И гафуни чIехибурун чIала «як» хьтин мана гузва. Балканрин албан чIала «миш» "як" лагьай гаф я. И гафара дегиш хьанвай «б» ва «м» гьарфар мукьва сесер тирвиляй абур фад-фад эвез жезва.
6. «Буф». Аялдиз «ваз буф кIандани?» лугьун «ваз фу кIандани?» лагьай чIал я. Чи Гелхен хуьруьн чIала «уф» "фу" я.
7. «Гага» недай шейиниз лугьуда. И гаф чи «кака» гафуниз ухшар я. Ам бацIби чIалан «гага» "кака" гафунихъ галаз сад я.
8. «Калар». Чна цIийиз кIвачел акьалтзавай аялдиз «калар-калар» лугьуда. Дарги чIала «калзес» гафуни "кIвачел акъвазна" хьтин мана гузва.
9. «Кихь». Аял цIун ва я кудай шейинин патав фейила чна адаз «кихь», «кихьда» лугьуда. И гаф чаз «алугда», «куда» хьиз чида. Анжах «кихь» гафуни урусрин "обжиг" гафунин мана гузва. Лезги чIалан «кхьин» («ки-хьин», «кихь ин», «кихь ийин») гафунин дувулди («кихь» «обжиг») «куз-куз кхьин» мана гузва (хамунин, кIарасдин винел).
10. «НехI». Им «чIем», «дуьдгъвер» лагьай гаф я. «Ваз нехIни фу кIандани?» - «Ваз чIемни фу кIандани?» жузун я. Дуьз лагьайтIа, «нехI» кварчелай алатай чIем (дуьд-гъвер) я. Лак чIала «нагь» "дуьдгъвер" цез чIала «нок», авар чIала «нах», агъул чIала «нерх» "чIем" я.
11. «Тта-тта». ЦIийиз кIвачел акьалтзавай аялдиз чна «тта-тта ша» лугьуда. И гафуни «яваш-яваш ша» лагьай мана гузва. Гелхен хуьруьн чIала «тер» (яваш), «тер-тер ша» (яваш-яваш ша) хьтин гафар ава.
12. «ХитI». Гъиле атIудай шей (чукIул ва мсб.) кьур аялдиз чна «ада вун хитIда» лугьуда. «ХитIун» - "атIун" лагьай гаф я. Чечен чIала «хедо» (атIун) гаф ава.
13. «Цам-цам». Аялдиз «са цам-цам ая» лугьуни литературный лезги чIала «са капар ягъ» мана гузва. Лезги чIала «кап» ва «пац» гафари сад хьтин мана гузва. Табасаран ва агъул чIаларин «бац» (тапац) гаф терсина кIелайтIа «цаб» («б/м» дегишвилелди) «цам» гаф арадиз къведа. Лак чIала «тсан» "кIвач" лагьай гаф я.
14. «Дзи-дзи». И гаф цIарцIар гузвай шейиниз лугьуда. Къенин адыгъ ва кабардин чIалара «цIе» "цIарцIар" лагьай гаф я.
15. «Джих». И гаф лезги чIалан «сас» гафуникай арадиз атанва. Аялдиз «ви джихар къалура» лугьун «ви сарар къалура» я. Сван чIала «шдик» чна «джих» лугьузвай гаф "сас" я.
16. «Чалагу». Жува кьил юзуриз (элкъуьриз) аялдиз «са чалагу ая» лугьун «вунани кьил элкъуьра» лагьай чIал я. «За ваз са лапIаш вегьида, вун чала-чала фида» лагьайла «чала-чала фин» ибарадин гъавурда чун "элкъвез-элкъвез фин" хьиз акьазва. АкI хьайила, лезги чIалан «чалагъан» гафни туьркверинди туш (и гаф "Къадим туьрк словардани" авач).
17. «Эгь». Аялдивай «эгь йин?» лагьана жузурла ам «хъсан йин?» хьиз гъавурда акьазва. Гелхен хуьруьн чIалан «эй», «эйи» ("хъсан", "иер"), лезги чIалан «иер» туьркверин «ийи» (хъсан) гафарин са формани гьа аялрин «эгь» гаф я.
18. «ЭхI». Аялдиз «ваз эхI кIандани?» лугьун «ваз яд кIандани?» лагьай чIал я. Терсина кIелайла «эхI» гаф рутул, будугъ, къирицI, удин чIаларин «хе», агъул чIалан «хьед», чечен, бацби чIаларин «хи» гафарихъ галаз сад я.
За аялрин чIала авай вири гафар мисал яз гъанвач. Дериндай тупIалай авуртIа, чи чкайрин тIварарай ва лакIабрайни чаз гзаф къадим лезги гафар жагъида.
Ярали Яралиев,
Юждаг институтдин профессор.
Дагъустан Республикадин Дербент шегьер.
"САМУР" газет
Добавить комментарий