Халкьдин патай вичиз чlехи сейливални нуфузлувал къазанмишнай машгьур лингвист, лезги чlалан жуьреба-жуьре хейлин гафарганар, мектебар патал учебникар туькlуьрнавай алим, и мукьвара вичиз тешпигь авачир хьтин лезги чlалан баянрин гафарган чапдай акъуднавай Агьмедуллагь Гуьлмегьамедович Гуьлмегьамедоваз и мукьвара Интернетда кардик квай лезгийрин са форумда сад-кьве суал гудай мумкинвал хьана заз.
Хайи чlалал рикl алай ксариз марагълу хьунухь фикирда кьуна, алимдихъ галаз кьиле фейи куьруь суьгьбет «Лезги чlал ва литература» сайтдин иштиракчийрин дикъетдизни гъизва.
- Гьуьрметлу Агьмедуллагь Гуьлмегьамедович, «Лезги чlалан словарь» чапдай акъудунай эвелни-эвел Квез еке чухсагъул! Куьне чи халкьдиз зурба, къимет гуз тежер савкьат авунва.
Чи чlалаз маса чlаларай гзаф гафар атанвайди малум я чаз. И тlебиивал вири халкьарин чlалариз хас тирдини чlалан алимри тестикьнава. Амма алай вахтунда парабуру лезги чlал михьун герек я лугьузва. Туьрк чlалай атанвай вишералди гафар ишлемишун виже къведай кар туш лугьузва. «Чlал михьун герек я» лугьузвайбуруз Квевай вуч лугьуз жеда?
- Гзафбуру лезги чIалан словарра ва кхьинра чпин къурулушда -миш суффикс квай гафар наразивилелди кьабулзава ва ахьтин гафар гьам словаррай, гьамни кхьинрай акъудун тIалабзава. Гаф атай чкадал лугьун: и кар гьа и йикъара Бакуда чапдай акъатай «АЛАМ» журналдин кьвед лагьай нумрада Билал Адилован тIвар алай макъалада кьилизни акъуднава. Ада вичин “ЧIалакай кьве гаф …” макъаладин сад лагьай предложенида: «Алай аямда гьялун важиб тир меселайрикай садни хайи чIал вилик тухун, кIел кхьинин чIал михьи авун я лагьайтIа, чун ягъал жеч» кхьизва. Дидед чIалан михьивилихъ ялзавай алимди гьа и гафарилай гуьгъуьнин ругуд гафуникай ибарат предложенида тенденция, консерватор, реформатор ишлемишзава.
- Чи чlала жуван гафар аватlани, (араб, фарс… чlаларай атанвай уьлчмеярни кваз) рахунрани кхьинра урус гафарин кьадар гзаф жезва. Мисал яз: меденият-культура, эдебият-литература, словарь-гафарган, гьукумат-государство, сиясат-политика, чапхана-издательство ва мсб.
- И суалдиз анжах са жаваб ава: лезги чIала урус гафар артух хьунин себеб анжах сад я: чун, яни лезгияр (гъвечIибурни, жегьиларни, яшлубурни гьар йикъан гьакъикъатда урус чIалал рахазва. Урус чIал неинки гьукуматдин идарайра маса миллетрихъ галаз рахадай алат хьанва, – ам лезги хизанда диде вичин аялдив, са хизандин аялар чеб-чпив алакъаламиш жедай яракьдизни элкъвенва. Дидед чIалаз яшлубуру гьикьван къагьриманвал авуртIани, жегьилри чпин рехъ ахъайзавач. Адалай гъейрини, са бязи хизанра чIехибуруни чпи урус чIалал рахадайла, гъалатIар ийизватIани, аялрихъ галаз урус чIалал рахазва. Ша чна лезги хизанда лезги чIалал рахун къанун яз кьабулин. Лугьун хьи, чи хуьрера игит дидеярни ава: чеб урус миллетдин векил яз хьайитIани лезги хуьре, лезги хизанда лезги чIал чирна, лезги чIалал рахазва. Аферин чпиз. Гьелбетда, чаз виридаз урус чIални кьвед лагьай дидед чIал хьанва. Амни чаз хъсандиз чир хьана кIанда. Амма гьардаз рахадай вичин чка ава.
- Къелемэгьлийри туькlуьрнавай цlийи гафар гьикьван гьатнава цlийи гафарганда?
- Суал лап тайинди я. Жавабни тайинди хьун герек я. Къелемэгьлийри туькIуьрнавай гафар яз лезги чIалан пуд томдикай ибарат словарда агъадихъ галай гафар къалурнава: ГУНУГ: радиодихъ, телевизордихъ яб акалзавайбуруз гудай хабарар, ийидай ихтилатар. И йикъара Урусатда азербайжан чIалал телевизиядин гунугарни тешкилнава. “Самур” газ., 2004, 21. X. ГЪЕЗЕЛЧИ: гъезелар кхьидай пешекар. Ада вич неинки таржумачи, хъсан гъезелчи, камаллу суьгьбетчи, тарифлу муаллимни тирди, гьакI арифдар бубадин хва тирдини субутзава. Мерд Али. Гафарикай – халича. КЬИЛ: гьукуматдин, республикадин, шегьердин, хуьруьн кьиле авайди. Гьамиша хьиз, и сефердани республикадин кьил уьлкведин меркездиз фейила, РФ-дин министерствойрин руководителрихъ галаз адан са жерге карчивилин гуьруьшмишвилерни кьиле фена. ЛГ,2000, 6. IV. РУЬГЬЛУВАЛ: инсандин кьетIенвал арадал гъизвай фагьум, фикир, гьиссерин гьал. Халкьдин руьгьлувал, адан ацукьун-къарагъун, марифат, адетар, алакъалувилерин культура, сивин яратмишунар ва маса девлетар чIалахъ галаз алакъалу я ва абур гафунин куьмекдалди арадиз атанва. Т. Саидов. Халкьдин чIал – ата-бубайрин камалдин хазина. ХАЛКЬЛУВАЛ: халкьдин терефдарвал. Етим Эминан uluйu ктабди шаирдин халкьлувал, адан ч1ехи къагьриманвал, акьван четин девирда заманадин вири хумайриз таб гуз, шаир дили-диванадиз ишигъ куьк1уьрай чирагърикай сад хьайиди хъсандиз ачухзава. ЛГ, 1999,29. IV.ЮРИДИЧЕСКИДАКАЗ: къанунрин бинедаллаз. Жедачни тIебиатдин и гуьзел пIипI - надир зиярат юридическидаказ регистрация авуна, банкда гьахъ-гьисабдин счёт ахъайна, аниз… пулдин такьатар ягъиз туртIа? ЛГ,2009, 24.IX.
- Гьа са гафар кьве жуьреда кхьизвай дуьшуьшарни чи чlала гзаф ава. Месела: маракьлу-марагълу, тамарзлу-тамарзу, хзан-хизан, истисимчи-истисмарчи… «Парикмахер» гаф лезгидалди лап шумудни са жуьреда кхьенваз гьалтзава чал: деллек-деллекчи, дерлек-дерлекчи. (Ибур зал чи зарийрин эсерра дуьшуьш хьанвай гафар я)…
- Гьелбетда, ихьтин дуьшуьшар гьикьван тIимил хьайитIа, (генани – эсиллагь тахьайтIа) гьакьван хъсан я. Амма гьайиф хьи, чи кхьинра ахьтин дуьшуьшар садни кьвед авач. Винидихъ къалурнавай гафарикай рахайтIа, 1964-йисалди хзан кхьин орфографиядин къанун тир, ахпа хизан хьана. Алай вахтунда маракьлу кхьизвай уьлчме марагълу хьун герек я. Дерлек ва деллек вариантрикай деллек вариант Хуьруьг Тагьиран, Алирза Саидован, Азиз Алеман эсерра гьалтзава (им чи фикирдай дуьзни я), –дерлек лагьайтIа, пуд томдикай ибарат «Лезги чIалан словарда» къалурнавайвал, алай вахтунда лезги чIалай акъатзава. Ихтилат физвай месэла умумиламиш хъувуртIа, лугьун герек я: кхьинра чIалан тарихдал бинеламиш тахьанвай вариантар хьунухь дуьз туш.
- Архаизмаяр, къадим лезги гафар кардик кутунин жигьетдайни Куь фикир чир хьанайтlа кlанзавай.
- Гьам къадим, гьам цIийи гафар ишлемишуниз чпин чка, умуми къайда ава. Эгер цIийи гьакъикъатдикай рахазватIа, а гьакъикъат къалурдай цIийи гафарни ишлемишун лазим я. Эгер куьгьне гьакъикъатдикай рахазватIа, а гьакъикъат къалурдай куьгьне гафарни ишлемишун герек я.
Куругъли КЪАЛАЖУХВИ
Добавить комментарий