Лезги халкьдин сивин яратмишунар

Чи халкьдин сивин (хурун) яратмишунрин, чна чеб жагъур тавунвай, къенин несилдин вилик ахкъуд тавунвай гзаф месэлаяр, фикирар, тарихдиз сиягьтна, ийизвай жагъурунар ама. Чи халкьдин сивин яратмишунар гьеле герек къайдада кIватI хъувунвач, абур халкьдал ахгакьарун патал лазим тир гьалдиз хкидай ниятар авайбурни тIимил ава. Тарихдиз сиягьат авуртIа, чахъ авай виридалайни багьа затI чIал я. Гьамни гьелелиг дуьздаказ ахтармишнавач, ам ахтармишдай пешекарарни саки авач. Амма виридаз чир хьун важиблу я: гьар са халкьдин эвелимжи яратмишун (фольклор) чIал вич я! Яргъияр тавуна, заз куь вилик са мисал гъиз кIанзава. Зи фикирдалди, ам дегьзаманрин ивир я ва адал шак гъиз жедач. Кьве гафуниз фикир це: “ишт” ва “вагьа” (вогьа). Ибур эвелни-эвел цан цазвай яцариз гузвай гьараяр я: “ишт” - вач, “вагьа” - акъваз. Гьинай гьиниз атана, чал агакьнава и гафар? Гьи девиррай, гьинай гъанва чна абур? Дегь замандин шумерар, мисривияр, ассириядин халкьар ва масабур яшамиш хьайи турпагърай! “Ишт” - “Иштар”, “Вагьа” “Ваал” гъуцар я. Гьа сергьятра бес чи бабубаярни яшамиш хьанвачни?! Тахьайла, лезги чIала ихьтин гафар гьикI гьатна: “чу(ш)” - гьакъикъатда “балкIандиз” икI лугьузва; “бист” (пистI) - кациз гузвай гьарай? Ам дегьзамандин Мисридин (Египет) “Басти” гъуц я, яни “кацгъуц”: “Ваал” дегьзаманадин Финикиядин бегьердин, марфадин, малариз къаюмвалзавай гъуц я. Кьвед лагьайдини гьахьтинди (Иштар гъуц) хьуниз килигна, чавай къейд ийиз жеда: чи вилик “эркек” ва “диши” затIарин гьакъикъи бине ква. Чи чIала и кьве гъуцран тIварни гьарайдин гафариз элкъвенва. Бинедай абур, гьелбетда, гьа кьве гъуцраз эвер гунар тир. “Ишт” лагьайла, “Иштаран” тIварцIихъ, “Вагьа” лагьайла, “Ваал” гъуцран тIварцIихъ. И гафар ишлемишунай чаз цазвай никIиз, цаниз вичиз гьуьрмет авунин манани жагъизва. Цан цазвай лежбердиз и гъуцари вичизни, яцразни кализ къуватар гана кIанзава. А вахтара цанар калералди цун адет тир? ГьакI хьайила, Иштар калихъ галаз, Ваал яцрахъ галаз алакъалу я. Яни им икI лагьай чIал жезва: гъуцарикай сад дишиди (Иштар), муькуьди (Вагьа) эркек я. Цазвай цан дишегьлидин къаматда ава, цадай тум - итимдин. И гъуцар, гьакI са кьадар масабурни, дегь заманда Мукьвал тир РагъэкъечIдай пата яшамиш хьайи гзаф тайифайриз талукьбур я. ГьакI чи лезгийризни! “Лежбердин лирли” гьа ихьтин эсер я. И кьиляй за “ишт” лагьана. А кьиляй “вагьа” лагьана. Кьве кьиляйни цана за ник. Акъвазна зи гъуцар вилик. Хиве кьуна жуван за пай: “ТукIвада гьер квез квайни квай!” Рази хьана абур залай. Зун экъечIна цанин хвалай. И кьиляй за “ишт” лагьана. А кьиляй “вагьа” лагьана. Тухвана мад туьрездив хвал. Рузидивди ацIуй зи кIвал! АкьалтIарна цан за цана. Гъуцари захъ лап рикI кана. Цанилай кIус алатнач зун, Чил цадайла, галатнач зун. ТукIуна за кванарин гьер. Кванарин гьер - гъуцарин гьер. НикIин сивел ванцел туна, Къулпарин ам цIарцIел туна. Квез къвезвай пай къачу, гъуцар, Техилар хьуй кIатIар ацIай! Зи гьарайдиз гьай це куьне. Заз бегьердин пай це куьне… Цан цазвай, ам цайи дегь замандин лежберди гьа икI лагьана… Халкьдиз тербия гунин месэла лезги фольклорда ва гьакIни гьакъикъатда кIвенкIвечибурукай я. Адан мурадни, инсанрикай халис инсанар авунилай гъейри, несилар мягькембур, руьгьдалди сагъламбур авунни я. “ЧIехи бубайри (бабубайри) икI лагьанай. Абуру и кардиз икI фикир ганай” лугьуз, рахада чун ва абурулай амукьнавай мисалар гъида. Гьар са мисал фольклордин (сивин яратмишунин) са эсер тушни бес? Инсанди жемиятда вич дуьз кьиле тухун патал абурукай гьар сад хци авунвай са гапур хьиз инсандин зигьиндиз язавай къизилдин са мих хьиз я. Чи халкьдин “Агъсакъалрин весияр” ивирни гьахьтинбурук акатзава. ЦIийи кIвалер эцигайла (абур эцигна куьтягьай чIавуз), мел ийидай адетни лап куьгьне замандинди я. Чи девирда эгер къавар туькIуьрна, абуруз руг гузватIа, дегьзаманда инсанри, са чкадин жемятди кIвалер бинедилай (хандакIрилай эгечIна) ва кар-кIвалах эхирдалди, нубат-нубатдалди, я туш вирида санал къвез, кьиле тухудай. Мел ийидайла, цIийи, я туш туькIвей партал алаз къведай. Дишегьлийри чпин пай кутадай, итимри - чпин. Мел, мехъер хьиз, шад гьалара кьиле тухудай. И гьал чаз “ЦIийи кIвалериз алхишар” лирлидайни аквазва. Аялрин лирлийрай, чпи гьабур патал туькIуьрнавай (кутIуннавай) лирлийрай чаз чи аялар уьмуьрдин гьакъикъатдиз килигзавай тегьер, абурун кьатIунар аквазва. Гьа ихьтинди я “Я леле, я леле” лирлини. Сивин яратмишунрин чешнеяр чахъ гзаф ава, амма абур кIватIна, чкадиз хкана, халкьдал ахгакьарунин алахъунар чна тIимил ийизва. И месэладиз вирида фикир гана кIанда.
ЦIийи кIвалериз алхишар Чи патай квез алхишар: Гъуцар сагърай багъишай! Цлари цлар кьурай: Къавари къавар кьурай, Ракъар алайбур хьурай, Варцар алайбур хьурай! Куьбур къени рикIер хьуй, Мугьман галай кIвалер хьуй! ЧIугур икьван зегьметар Бул хьурай куь девлетар! Иниз ксар шаддиз атурай, Инай ксар шаддиз хъфирай! ЦIийи кIвалери куьн цIийи авурай, Куьн вири мадни гзаф къени авурай! Квез пулар гъапалди гъурай, Недай фу гьалалди хьурай! Иниз акьул деринбур атурай: Иниз мецер ширинбур атурай! Туькьуьл ксар агат тавурай, Дугъри ксар алат тавурай! КIвалер ацIайбур хьуй, Дуьнья чпе авайбур хьуй! ЧIехибур саламат хьуй, Сусар гъидай дарамат хьуй! Инай рушар шаддиз акъудрай, Чпин гъуьлерив шаддиз агудрай! Сусар аялар хадайбур хьуй, Тухумдин цен кьадайбур хьуй, Зегьмет кIанибур хьуй, Куьн хьиз, къенибур хьуй! Чешне къачудай дарамат хьуй, Гъуцарин вил алай имарат хьуй! Я леле, я леле Я леле, я леле, цава лекьер къугъвазва, Я леле, я леле, югъ алахьна аквазва. Я леле, я леле, ина чими рагъ ава, Я леле, я леле, ана кьакьан дагъ ава. Я леле, я леле, керекулар кикIизва, Я леле, я леле, хипер дагъдиз хъфизва. Я леле, я леле, герек амач аранар, Я леле, я леле, хтанва чи чубанар. Я леле, я леле, нуькIре нуькIрез эвериз, Я леле, я леле, векь экъечIна чуьллериз. Я леле, я леле, цуьк акъудна тарари, Я леле, я леле, кьуьл ийизва гарари. Я леле, я леле, чIередал лиф ацукьна, Я леле, я леле, хурушумар алукьна. Я леле, я леле, дидеди чаз лугьуда, Я леле, я леле, “балаяр, куьн ксуда”. Я леле, я леле, пакадин югъ къведа чаз, Я леле, я леле, цава мад рагъ жеда чаз. Я леле, я леле, кал ацана дидеди, Я леле, я леле, некIер цада гетIедиз. Я леле, я леле, некIегъан за юзурда, Я леле, я леле, тугъдай гетIе ацIурда. Я леле, я леле, чи къула цIай рахада, Я леле, я леле, къажгъан адал ргада. Я леле, я леле, ацукьда чун суфрадихъ, Я леле, я леле, фу куьткуьнда сукIрадиз. Я леле, я леле, некIедин хуьрек неда, Я леле, я леле, чун мадни викIегь жеда. Я леле, я леле, дуьнья хьурай ислягьди, Я леле, я леле, бахтар гурай Аллагьди. Свас рекье твадайла ( ЯркIи патан лирли ) Варцел атай далдамар, Хьухьез яна галтIамар. Чина тунвай дуьгуьрар, Хьвехь, ви бахтар куькIуьрай! Вал Аллагьдин гъил хьурай, КъекъечI хьуьхьен виликай, Вил атIурай кIвалихъай, Малаик хьиз, рекье тур, Гуьзел гафар рикIе тур! КIвале ацIай кьепIер хьуй, Чан хьвехь, чинал ви хъвер хьуй! Фернейрай сес акъатна, Хьвехь кIвалихъай галатна. Физвай рекьер садбур хьуй, Йикъар-йифер шадбур хьуй! Хьвехь балкIандал шехьзава, Ада вич гьелекзава. Накъвар кIвадарда гьикьван, Шехьмир, бала, шехьмир, чан! Хьвехь, ви мецел шекер хьуй, Вун къулан цIай, эквер хьуй! РикI ацукьай макъамар, Чамраз яна макьамар. Ички хъвана, кефина, Кьуьлерзава демина. Хьвехь атай кIвал зарлу хьуй, Къавумар чи варлу хьуй!

Абдул Фетягь 
ЛЕЗГИ ГАЗЕТ