Дагъларин дар дерейра ва я тахьайтIа гегьенш дуьзенлухра арадал атай Дагъустандин халкьарин чIалари милли, тикрар техжер тарих хуьзва. Идахъ галаз сад хьиз, чIалар хуьн къвердавай гзаф хци месэладиз элкъвезва. ЧIалариз талукь, пайгардик кутунвай политикада кьилин фикир квез гун лазим я, Дагъустандин халкьарин чIалар машгьур авун ва абур вири терефрихъай ахтармишун патал гьихьтин такьатар кардик кутун герек я? И ва са жерге маса месэлайрай чна Дагъустандин Тахо-Годидин тIварунихъ галай Педагогикадин илимдинни ахтармишунардай институтдин директор, РД-дин Халкьдин Собранидин депутат Гьамидуллагь Мегьамедовахъ галаз суьгьбетна. Гьамидуллагь Исмаилович, алай макъамда чи республикада чIалариз талукь политика гьикI бажармишзава? Вичин вахтунда законодательный дережада аваз “Дидед чIалар” тIвар ганвай республикадин программа кьабулнай. Ада Дагъустанда чIалариз талукь яз тухузвай политикадиз гьикI таъсирна? - ЧIехи ва гъвечIи жуьреба-жуьре халкьарин милли, медениятдихъ галаз алакъалу къанажагъ хкаж хьуни инсанрик тарих рикIел хуьнин ерияр, гъвечIи ватандиз дериндай майилвал авунин, багъри накьварин къадир хьунин гьиссер кутуниз, бубайрин, чIехи бубайрин ацукьунин-къарагъунин, майишат кьиле тухунин къайдаяр кIвачел ахкьалдаруниз куьмек гузва. Гьавиляй къе дидед чIалар хуьн ва вилик тухун чарасуз тирди якъин я. Милли чIал халкьдин камалдин хазина я, ада халкьдин уьмуьрда, рахунрин къайдайра арадал къвезвай дегишвилер къалурзава. Амма, жанлу такьат яз, чIалариз датIана фикир гунин чарасузвал ава. Эгер чIалариз лазим тирвал архавал авун тавуртIа, абур терг жеда. Вичин вахтунда милли чIалариз талукь яз татугайвилеризни рехъ гайидал шак алач. РикIел аламайвал, 2007-йисуз Государстводин Думади “Государстводин стандартдин макьсаддик ва адан къурулушдик дегишвилер кухтунин барадай РФ-дин са бязи законодательный актарик дегишвилер кутунин гьакъиндай” РФ-дин Закон кьабулнай. А Законда гьа са вахтунда кардик кваз хьайи федеральный, милли региональный компонентрин ва образованидин идарадин компонентдин чкадал анжах федеральный компонент туна. РФ-дин хейлин субъектри сифтедай и дегишвал милли региональный компонент къуватдай вегьин яз кьабулна ва чпин законодательный актар, тапшуругъар гунинбур тир документар цIийи Федеральный закондихъ галаз кьадай гьалдиз гъун патал тади къачуна. ИкI, РД-дин Халкьдин Собранидив “Образованидин гьакъиндай” РД-дин Закондик дегишвилер кухтунин гьакъиндай РД-дин закондин кьве проект агакьарна. А проектра “Образованидин гьакъиндай” РД-дин Закондикай милли региональный компонентдихъ галаз алакъалу вири статьяяр хкудун теклифзавай. А чIавуз РД-дин Халкьдин Собраниди, камаллувал къалуруналди, закондин кьве проектни кьулухъди элкъуьр хъувуна ва “Образованидин гьакъиндай” РД-дин Закондин вири статьяяр къуватда туна. Идалайни гъейри, эгер виликдай республикадин шегьеррани хуьрера дидед чIалар, асул гьисабдай, аялрин диде-бубайриз кIан хьайитIа ва я тахьайтIа факультативнидаказ чирзавайтIа, алай вахтунда абур чирун мажбури кар яз гьисабзава. Алай вахтунда республикадин вири школайра Педагогикадин НИИ-ди туькIуьрнавай, РД-дин образованидинни илимдин министерстводи хъсанбур яз гьисабнавай чешнедин учебный планар тамамвилелди къуватда хтунва. А планра милли региональный компонентдин учебный дисциплинаяр неинки виликан сергьятра аваз гуьнгуьна хтунва, идалайни башкъа, са жерге дуьшуьшра дидед чIалан тарсариз чара ийизвай сятерин умуми кьадар артухарнава. Гьа икI, инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, алай вахтунда республикада дидед чIалар чирунихъ галаз алакъалу яз гьалар пайгардик акат хъийизва: дидед чIалар чирунал желбнавай аялрин кьадар (иллаки шегьеррин школайра) артух хьанва; дидед чIаларин кьисметдин патахъай муниципальный тешкилатрин, образованидин идарайрин, районринни шегьеррин управленийрин, гьакIни муаллимрин хиве авай жавабдарвал хкаж хьанва. Идан патахъай Дуьньядин халкьарин дидед чIаларин йикъаз талукьарна республикадин шегьеррани районра кьиле тухвай серенжемри керчекдаказ шагьидвалзава. Амма икI ятIани, вилик кумай кIвалах мадни екеди я. “Образованидин гьакъиндай” РФ-дин Законда анжах федеральный компонент тунвай чIавуз республикадин образованидин идарайрилай, иллаки дидед чIаларизни урус чIалаз талукь яз, милли региональный ва федеральный компонентар саналди дуьзгуьндаказ ишлемишиз гьикI алакьзава? - Урус ва дидед чIалар чирунин барадай республикада тайин хьанвай пайгарвал хуьн чна чи республикадин образованида чIалариз талукь политикадин асул макьсад яз гьисабзава. Дагъустандин умуми образованидин школади, гьа гьисабдай дидед чIалал тарсар гузвай школадини, урус чIалаз РФ-дин Базисный учебный планди истемишзавайдалай хейлин гзаф сятер чара ийизва. Гекъигун патал ихьтин делилар гъин: чи 1, 2-нумрайрин учебный планра I-IV классра дидед чIалаз гьафтеда, санлай къачурла, талукь тирвал, 20 ва 11 сят, гьа са вахтунда урус чIалаз - 28 ва 35 сят чара ийизва. Жуьреба-жуьре культураяр авай, жуьреба-жуьре чIаларал рахазвай шартIара республикадин образованидин системада чIаларин барадай ихьтин политика тухун вич тамамвилелди гьахъдиз акъудзавай кар я, гьикI лагьайтIа жуьреба-жуьре халкьарин векилар тир аялриз школада чирвилер ва тербия гунин карда агалкьунар хьун, абурухъ вири предметрай хъсан чирвилер хьун урус чIалай авай чирвилерин дережадилай аслу тирди вирида аннамишзава. Дагъустандин школьникди урус чIалал вири предметрай ЕГЭ вахкуз хьун патал, кьилин образование къачун, республикада, уьлкведа къуллугъдин жигьетдай хкаж хьун патал вичиз урус чIал хъсандиз чир хьун лазим тирди аннамишзава. Тарсар гузвай чIалан ва вич чирзавай чIалан барадай Дагъустанда гьихьтин жуьрейрин школаяр кардик ква? Эгер виликдай “милли школа” лугьудай келима ишлемишзавайтIа, гила “дидед чIалал (урус чIал тушиз) тарсар гузвай школа”, “урус чIалал (дидед чIал тушиз) тарсар гузвай школа”, “урус чIалал (дидед чIал яз) тарсар гузвай школа лугьудай келимаяр гегьеншдаказ ишлемишзава. А школайрин арада гьихьтин тафават ава? - Кар анал ала хьи, образованидин рекьяй государстводин кьвед лагьай несилдин федеральный стандартда (манадин жигьетдай чаз адет хьанвай жуьреда) неинки милли ва урус школаяр гьакъикъатда кьилди-кьилди чара ийизвач, ихтилат школа акьалтIарзавайбурун эхиримжи аттестация кьиле тухуникай физвай чIавуз а стандартда школайрин винидихъ тIвар кьунвай жуьреярни кьилди-кьилди чара ийизвач. Малум тирвал, хуьруьн чкадин са миллетдин векилар авай, дидед чIалал (урус чIал тушиз) тарсар гузвай школа, гьакIни урус чIалал (дидед чIал тушиз ва дидед чIал яз) тарсар гузвай школа акьалтIарзавайбуру урус чIалай ЕГЭ контролвалдай ва уьлчмишдай гьа са материалрин (КИМ) бинедаллаз вахкузва. Винидихъ тIвар кьунвай вири жуьрейрин школайра кIелзавайбур бинедилай жуьреба-жуьре шартIара аваз жезва эхир: дидед чIалал (урус чIал тушиз) тарсар гузвай сад лагьай жуьредин школадин 1-классдиз аялар урус чIал чин тийизваз ва я тахьайтIа лап зайифдаказ чизваз ва урусдал рахадайбур къваларив гвачиз гьахьзава. Гьа са вахтунда урус чIалал тарсар гузвай школайрин 1-классдиз аялар урус чIал хъсандиз чизваз, къваларив урусдалди рахадайбурни гваз гьахьзава. Идалайни гъейри, хуьрерин школайра кIелзавай аялриз урус чIалай тарсар гузвай сятерин кьадар, шегьеррин школайрин аялрив гекъигайла, тIимил я. Им сад. Кьвед лагьайди, Россияда вири девирра милли ва урус школаяр кардик кваз хьайиди я, анра гьар са жуьредин школа патал махсусдаказ гьазурнавай программайрай, учебникрай тарсар гайиди я. Шегьеррин ва хуьрерин школайрихъ аялриз урус чIалай къиметар эцигун патал чпин кьилди-кьилди уьлчмеяр авай. Амма ЕГЭ кардик кутунихъ галаз алакъалу яз, винидихъ тIвар кьунвай вири жуьрейрин школаяр акьалтIарзавайбур гьакъикъатда гьа сад хьтин шартIара эцигнава. Инал федеральный компонентдин учебный дисциплинаяр туш зи фикирда авайди. А дисциплинайрай, школайрин жуьредилай аслу тушиз, вири аялри, чпиз гьа сад хьтин кьадар сятер чара ийизвай ва чпяй гьа сад хьтин дережадин чирвилер гузвай программайрай, учебникрай кIелзава (математика, физика, химия ва мсб.). И барадай чахъ фикиррин гьич са жуьредин чаравилерни авач. Урус чIалакай рахайтIа, гьам санлай РФ-ди, гьамни адан субъектри адаз тайин дережадин фикир гузва. ГьакI хьайила гзаф миллетрин векилар яшамиш жезвай Россиядин государствода урус чIалай экзамен кьабулдай чIавуз жуьреба-жуьре субъектрай тир, жуьреба-жуьре миллетрикай тир, жуьреба-жуьре дережадин школайрай тир аялривай гьа сад хьтин истемишунар авун виже къведач. Литературадин тарсунин патахъайни гьа икI лугьуз жеда. Эгер государстводи и татугайвал арадай акъуд тавуртIа, ида нагьакьан нетижайрал гъун мумкин я. Эвелни-эвел лугьун герек я хьи, чун цIуд йисаралди арадал атай милли школадикай яваш-яваш магьрум жезва. А школа лагьайтIа, алай аямдин обществода милли алакъаяр ва милли культураяр вилик тухун патал авай тек са чешме я (милли чIалар кваз кьан тийиз алахъзавай, руьгьдин милли ивирралди тербияламишунин барадай хизандин роль зайиф жезвай шартIара). Вири ида дидед чIалай лап зайиф чирвилер аваз хьунал, чирвилер ва руьгьдинни ахлакьдин тербия гунал гьалтайла, адан везифаяр агъуз аватунал гъун мумкин я. Са кьадар вахтарилай и кар чIаларин ва милли алакъайрин барадай республикада къизгъин гьалар арадал гъидай себебдиз элкъуьн мумкин я. Алатай асирдин 90-йисарин сифте кьилера гьа икI хьайиди я. § Диде-бубайри, муаллимри дидед чIаларай учебникар бес жезвач лугьуз шел-хвалзава. Учебный изданийрин еридин патахъайни истемишунар ийизва. Милли региональный компонентдин учебникар акъудунин жигьетдай исятда гьихьтин гьалар ава? - Чна гьар йисуз милли региональный компонентдиз талукь 10-15 жуьредин учебникар акъудзаватIани, учебникрин патахъай, иллаки дидед чIаларай, гьелелиг гзаф дарвал ава. Ихьтин са гекъигун ийин: эхиримжи цIуд йисуз республикадин алимрин ва пешекар педагогрин къуватралди Дагъустандин халкьарин цIукьуд чIалал санлай къачурла саки пуд миллион экземплярдин тираж аваз (кьилди гьар са учебникдин тираж гъвечIиди яз) саки 450 тIварцIин учебникар, учебный пособияр акъуднава. Тек са эхиримжи кьве йисуз цIуд чIалал, санлай къачурла, 150 агъзур экземплярдин тираж аваз къадалай гзаф жуьрейрин учебникар (за тикрарзава: гьар садахъ 500-далай 5 агъзур экземплярдив агакьна тиражар аваз) гьазурна ва чапдай акъудна. Учебникрикай дарвал аваз хьунин себеб анжах пулдин такьатар бес тахьунихъ галаз алакъалу туш. Сад лагьайди, учебник гьазурун - им муракаб ва четин кIвалах я. Гьамни, самолет, автомобиль гьикI арадал гъизвайди ятIа, гьа саягъда туькIуьрзавайди я. Вич алим яз гьисабзавай гьар нелай хьайитIани хъсан учебник кхьиз жедач. “Дагъустандин правда” газетдиз милли региональный компонентдин предметрай I-XI-классра кIелзавайбуруз учебникар гьазурун патал конкурсдин са шумудра шартIар чапнай. Амма и конкурсра иштирак авуник гьич садани хев кутунач. ИкI ятIани, республикадин вири илимдин къуватар, гьа гьисабдай Даггосуниверситетдин, Даггоспедуниверситетдин, РАН-дин ДНЦ-дин гьуьндуьр дережадин алимар, республикадин тежрибалу муаллимар ва методистар желб авуналди, хуьрерин ва шегьеррин школаяр патал учебникар, учебно-методический литература гьазурунин, абурун ери ахтармишунин ва абур чапдай акъудунин барадай талукь тир кIвалах тухузватIани, чаз чи учебникар гьазурдай авторрин коллективрин патахъай еке дарвал ава. Чна стаж авай вири алимриз, муаллимриз, методистриз дидед чIаларай, тарихдай, Дагъустандин халкьарин культурадай ва адетрай I-XI-классрин аялар патал чпин хушуналди гьар гьихьтин хьайитIани учебник хкягъуниз ва ам кхьинив эгечIуниз эвер гузва. Авторвилин программадай учебник кхьидай ихтиярни гузва.
Айишат Тажудинова
ЛЕЗГИ ГАЗЕТ
Добавить комментарий