Жуван чlалал дамах ийин

21-февраль Дуьньядин халкьарин хайи чlаларин югъ я

Тlебии кар хьиз, къенин юкъуз дуьньядин хейлин махлукьатрин чlалар татугай гьалдал атанва. Дуьньядин чlаларихъ галаз алакъалу ихьтин къурхулу, амма гьакъикъибур тир делилар чаз неинки СМИ-рай, гьакl «Виридуьньядин хушракандайни» якъин тир малуматар ашкара жезва. Хайи чlаларин Международный югъ хьунухьни дуьшуьшдин кар туш. 1999-йисуз ЮНЕСКО-дин Генеральный конференцияди хайи чlалар хуьнин макьсаддалди  21-февраль дидед чlалар хуьдай югъ яз малумарна. Икl, 2000-йисалай гатlумна гьар са миллетди хайи чlалан югъ къейдзава.
Алай девирда дуьньядин гзаф чlалар терг хьунин часпардалла. Малумарзавайвал, дуьньяда 6 агъзур кьван чlалар ава. Африкадин  80% чlалариз кхьинар (письменность) авач. Гьар йисуз 4-5 чlал терг жезвалда. Тlебии яз, гъвечlи халкьарин, миллетрин чlалар терг хьунин сергьятдал эвелимжибур жезва. Гьеле 2009-йисуз ЮНЕСКО-ди Россиядин территорияда авай 136 чlал терг хьунин къурхудик квайди малумарна.
Гьукуматдин умумиди тир урус чlалан гафар хайи чlалан рахунрик кьадарсуз кутунукди, къенин юкъуз лезги чlални вичин иесийри эйбежерзава, набутарзава. Гзафбуру рахадайла лезги чlалак урус гафар гьикьван пара кутуртlани, гьакьван «зурба» кардай кьада. Жуван чlал саймиш тийизвай са бязибурун гафар япарихъ галукьай фирсетда зи рикlел лезги халкьдин мисал хкведа: «Хайи чlалакай ягьанатдай кас иеси кьадай кицlиз ухшар я».
Мектебда кlелзавай аялрини хайи чlалаз са артух яб гузвач.  Аквазвайвал, и кар алай аямдин диде-бубайрилайни аслу жезва. «Лезги чlал низ герек ава?» лугьур беябурчивилин келимаяр аялрин бейнида твазвайбур гьабур тушни бес!Бажарагълу лезги писатель, Расим Гьажиди кхьенай: «Чи чlал къадим чlални я, варлу чlални». И келима кхьинилай гъейри, къадимлу тирди ада вичин са бязи эсеррани субутнава. Лезги чlалан къадимлувал профессор Ярали Яралиеван къелемдикай хкатнавай фикир желбдай, «девиррин дегьнейриз» гьахьнавай макъалайрини успат ийизва.Рикlивайни, чи чlал зурба, девлетлу, сергьятар авачир чlал я. Ша, чна жуван чlалал дамах ийин, адаз вафалу жен, адав къадирлувилелди эгечlин, лезгияр!

Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ