И йикъара чав цIийи сав кьат агакьна: ДГУ-дин профессор Гьажи Гьуьсейнович ГАШАРОВА лезги эдебиятдин тарихдай тамамарнавай илимдин зурба кIвалах, 500-далай виниз чинар авай яцIу ктаб (“Лезги эдебиятдин тарих”. ДКИ, Махачкъала, 2011). Им, чи фикирдалди, милли эдебиятдин тарих сифтегьан бинейрилай, чешмейрилай эгечIна, къенин йикъарал къведалди кIелдай, веревирддай, баянар гудай, чун фенвай рехъ санлай аннамишдай мумкинвал арадал гъанвай сад лагьай алахъун ва агалкьунни яз гьисабиз жеда. Литература ахтармишунин (литературоведенидин) кIвалахар лагьайтIа, чахъ тIимил авач. Гь.Гьажибегован, А.Гьажиеван, А.Агъаеван, Р.Гьайдарован, Гъ.Садикьидин, З.Бирембегован, Ф.Кельбеханован, Ф.Вагьабовадин, Гь.Къурбанан ва гзаф масабурун ахтармишунри (Кь.Саидан, Е.Эминан, С.Сулейманан, А.Фатахован, Х.Тагьиран, Къ.Межидован, Ш.-Э.Мурадован, А.Саидован ва масабурун ирс) чна винидихъ лагьанвай фикир тестикьарзава. Ктабдин авторди вичини лагьанва: “Лезги эдебиятдиз анжах къад лагьай асирдин 20-йисара алимри фикир гуз башламишзава. Чапдиз рецензияр, макъалаяр акъатзава. Алатай асирдин кьвед лагьай паюна лезги эдебиятдин важиблу месэлайрикай, бажарагълу шаиррикай ва гьикаятчийрикай кхьенвай кьилдин ктабар, ахтармишунар кIелдайбурув агакьзава...
Эдебият ахтармишдай илим (литературоведение) яваш-явашдиз арадал атана, эхиримжи вахтара ада са кьадар агалкьунар къазанмишнава, амма гилалди лезги эдебиятдин тамам тарих кхьенвач”. Гь.Гь.Гашарова инал лагьанвай эксиквал арадай акъудиз сифте кам къачунва. Адет яз сифте къачузвай камар я лап гуьтIуьбур, я са акьван пайгар туширбур, я дуьз рекьивай са гьикI ятIа къерехда авайбур, чпихъ са артух инанмишвал ийиз тежербурни хьун мумкин я. Гаф кватай чкадал лагьана кIанда: чун къе рахазвай кIвалах ахьтин тайинсузвилерикай магьрум я. ГьикI хьи, алимди и рекье кIвалахиз садни кьве йис туш. Газетдин макъала хьуниз килигна, зун ктабдин вири кьетIенвилерикай рахазвач. КIелзамазди жува гьисс авур са шумуд кьетIенвал (лайихлувал) къейд ийиз кIанзава. Сад лагьайди, алимди халкьдин тарихни эдебият гьамиша санал алайди, сада муькуьди лишанламишзавайди, эдебият халкьдин руьгьдин, къанажагъдин гуьзгуь тирди мисалралди раиж ийизва. Лезги халкь дуьньядин лап къадимлубурукай сад яз, адан эдебиятни гьакьван къадимлу я. Чеб сиясатрин желеда аваз, са бязи алимри, гуя чахъ революция жедалди жуван кхьинар, жуван эдебият ерли хьаначир лугьуз, авур къейдерихъ са бинени авачирди субутзава. Халкьдин тарих са шумуд асирдиз барабар я. Гьакьван девирра чахъ гьа вахтарин руьгь, гьакъикъат лишанламишзавай кхьинарни, эдебиятни хьана. Гзаф гъуцариз ибадат ийизвай вахтара халкьдин сивин яратмишунрин лап къадимлу ва гьакьван гуьзел чешнеярни (манияр, махар, мифар, мисалар, “Шарвили” хьтин эпосни) арадал атана, абур къени чахъ ама, чи руьгьдин хазина яз халкьди хуьзва! Кавказдин Албаниядин девирдани чахъ чи государстводин къурулушар хьайиди хьиз, чи кхьинарни, эдебиятдин чешмеярни хьана. Абурун чешнеяр, гзафбур, тарихдин девирда терг хьа¬натIани, хейлин ивирар (къванерал атIунар, чкайрин тIварар ва мсб) гилани ама, жагъин хъийизва. Абурун сирерай кьил акъудиз алахънава, алакьни ийизва! Къадим албанрин кхьинар чи къенин лезги чIалан асул бине тирди субутнава! Амма тарихдин девирда чи чилерал татай жуьредин вагьши душманар амач жеди. Гьар сеферда абурун къаст чавай неинки чил-ватан къакъудун, гьакI халкьдин ирс, руьгь чукIурун, ам халкь тирди субутзавай асул лишанрикайни магьрум авун хьана. Гь.Гь.Гашарован и ктабда гьа девирриз (арабрин, иранлуйрин, сефевидрин, сельжукIрин, татарринни монголрин ва икI мадни маса чапхунчийрин зулумдик хьайи) тарихдин вакъиайриз анализ гунихъ галаз сад хьиз, халкьдин эдебиятни гьикI вилик фе¬натIа делилламишнава. Лезги эдебият гагь араб, гагь фарс, гагь туьрк чIаларал арадал атана. Лап тIимилбурувай ам кIелиз жезвай, чавни а чешмейрин ирс лап кьитвилелди агакьна. Бязи затIар гилалдини я кIелиз, я халис лезги чIалаз элкъуьриз хьанвач. Иник неинки юкьван асиррин, гьакI ХVII, ХVIII, гьатта ХIХ асиррин лезги шаирринни алимрин (Ялцугъ Эмин, Ярагъ Мегьамед, Ах¬цегь Мирза Али, Алкьвадар Гьасан ва мсб) ирсни ква. Иниз килигна, профессор Гь.Гашарова и ирс чи несилрив ахгакьарунин везифа лап важиблуди ва чи хиве амайди яз гьисабна, вичин ктабда кьетIен чка ганва. И месэлайриз ктабда тамам пуд кьил, 20-далай гзаф макъалаяр талукьарнава. Им ктабдин кьвед лагьай кьетIенвал я. Чи литературадин илим дуьз рекье ава, амма лап гзаф крар хъувуна кIанзава, къейднава алимди. Пуд лагьай кьетIенвал, чи фикирдалди, ам я хьи, алимди лезги эдебиятдай чи чирвилер, виликан ахтармишунрив ва ктабрив ге¬къи¬гайла, хейлин артухарзава. Са вахтара чаз Етим Эминалай анихъ лезги шаирар тахьайди хьиз тир. Амма алатай асирдин 70-90-йисара чаз Рухун Али, Ахцегь Мирза Али, Ярагъ Мегьамед, Кьуьчхуьр Саид, Лезги Агьмед, Ялцугъ Эмин, Куьре Мелик, Миграгъ Къемер хьтин устадрин ва маса тIварарни, эсерарни ачух хьана. И девирда “Шарвили” хьтин эпосдални чан хтана. А.Гьажиев, А.Саидов, И.Гьуьсейнов, А.Назаревич, З.Ризванов, Б.Салимов, А.Агъаев, А.Мирзебегов, М.Ярагьмедов, Р.Ризванов А.Гъаниева, А.Фетягь ва маса къе¬лем¬чийрин алахъунрин нетижада. Кьуд лагьайди, профессорди вичин ктабда, адан объемдихъ, (ганвай листерин) кьадардихъ галаз кьадайвал лап гзаф авторрин яратмишунриз, чпин вахтариз ва къарагъарнавай месэлайриз килигна, умуми анализ ганва. (Килиг: “Юкьван асиррин эдебият” - 19-34-чинар; “ХIХ асирдин кьвед лагьай паюнин эдебият - 82-92-чинар; “Къураба шаирар” - 129-136-чинар; “Дишегьли шаирар” - 136-137-чинар; “ХIХ асирдин эхиримжи йисарин шиират” - 140-153-чинар; ва икI мадни). Санлай чи вилик лезги эдебиятдин чIехи ва куьлуь гъетерин кIа¬пIалар, абурун эквер, нурар ачух жезва. Чи цав гьикьван адлуди, жуьреба-жуьре рангаралди девлетлуди ,таваралди къуватлуди ятIа кьатIундай мумкинвал жезва. Им авторди делилар кIватIунин, абур ахтармишунин акьалтIай чIехи кIвалах (тамам институтри ийидай хьтин) кьиле тухунин нетижа я. Вичини лезги литература ахтармишунин рекье чи амай алимри, литераторри къазанмишнавай саки вири агал¬кьун¬рикай (чIехи ва гъвечIи) менфят къачунва. Им цIийиз баш¬ламиш¬завай вири алимар (аспирантар) патал лап кутугай чешне я. Вад лагьай кьетIенвал и ктабдин ам я хьи, хейлин авторрикай илимдин рекьелди авунвай веревирдер ва гекъигунар кIелзавай¬бурув сифте яз санал агакьзава. Месела, “Давдакь”, “Куьре Мелик”, “Ялцугъ Эмин”, “Рухун Али”, “Хпеж Къурбан”, “Абдулфетягьан Режеб”, “Малик Шагьдагълы” ва маса макъалаяр чи студентриз, аспирантриз, мектебра кIвалахзавай муаллимриз акьван регьятвилелди гьатзавайбур туш. Ругуд лагьай кьетIенвал авторди чи къенин аямдин векилрикай суьгьбет авунихъ галаз алакъалу я. Чуьнуьхна вучда, литературадин илим вилик физватIани, гзаф пай аспирантри, гьакI илимдал машгъул жез кIанибуруни алай аям ахтармишуник са артух кьил кутазвач. Чи къенин векилар бес алатай аямрин ирс давамарзавайбур тушни? ГьикI и важиблу кIвалах кьиле физва? Чахъ гьихьтин къуватар ава? Гьинихъ чун физва? И ва са жерге маса суалризни авторди кутугай жавабар ганва. Яни цIийи алимриз цIийи рекьер авайди чирзава. Куьрелди, алимди лап вижевай кам къачунва. Чна и кар тебрикни ийизва. Гьелбетда, макъаладин эвелда лагьайвал, нукьсанарни, са бязи тикрар хьунарни, орфографиядин гъалатIарни авачиз туш. Абурукай чун рахазвач. Чи везифа цIийи ктабдикай муштулух гун, адахъ галаз куьрелди хьайи¬тIани танишарун тир. Ктаб къачуз кIан хьайитIа, ам автордивай вичивай ДГУ-дин филфакда, я тахьайтIа чи редакцияда маса къачуз жеда. Къимет 500 манат я. Жуван халкьдин ва эдебиятдин тарих чир хьана кIанзавай гьар садан гъилик ихьтин ктаб хьун, чи фикирдалди, лап чарасуз я.
Мердали Жалилов, "Лезги газет"
Добавить комментарий