Шарвилидин туруникай риваят

Дагълар са чкадилай къачуна, маса чкадал эцигиз алакьзавай, вацIар акси патахъ элкъуьрдай къуват авай Шарвилидиз вичиз кутугай турни къалхан кIан хьана.
Шарвилиди вичин тахай буба БарцIилаз лагьана:
—Я ба, заз са ихьтин, жуваз кутугай турни кIанзава, къалханни. Вуна заз са меслят вучиз къалурзавач? Абур за гьинай жагъурин, заз абур ни гатурай?
Чубан БарцIила адаз жаваб гана: —Турарни къалханар, чан хва, гзаф чкайра гатазва, амма вун патал мукьвал чка, зи фикирдалди, ТIури я. ТIуридин устIаррин кьилив вач.
— Заз мукьвал чка ТIури яни, маса чка яни,— адаз килигда чун,— лагьана Шарвилиди.— Амма исятда за гьа вуна лагьайвал ийида. Фена зун!
Атана Шарвили ТIуридин устIаррин кьилив, лагьана:
— Куьне заз са вижевай турни къалхан гатут тIун. Заз ван хьанва куьн зурба алакьунарни агалкьунар авай, тIвар-ван кьуд патаз акъатнавай устIарар я лугьуз. Къалура заз куь къудрат!
Сад муькуьдаз килигна ТIуридин устIарар, ахпа абуру Шарвилидиз суал гана:
— Вун вуж я, ауж туш? Гьи вилаятдин пагьливан я вун, гьи пачагьлугъдин къагьриман я? Шумуд дев вуна кIаник кутуна, шумудан кьил атIана?
— Зун Шарвили я.
— ТIвар тIимил я, ахьтин жавабни са цIимил я. Валай вуч алакьдатIа лагь акван чаз?
— Залай пуд ракъарин рекьиз са сятда, пудра пуд ракъарин рекьиз са юкъуз физ алакьда. КIвач эцягъайла, чил зурзада, гъил хкажайла, цав рахада.
— АкI ятIа, вун пагьливан я, ви кIаник квай шивни къагьриман я. Де эцягъа акван ви са кIвач чиле!
Хкадарна шивдилай, лап бицIи къуватдалди Шарвилиди чиле кIвач эцяна: чил зурзана, чатун кIвалин са цал чкIана, устIарарни, кьилер гижи хьана, гьарнал сад ярх хьана.
— Чаз фурсар ийидайбурни акурди я, кар алакьдайбурни, къагьриманарни акуна чаз, пагьливанарни, амма и вун хьтин кас чал гьеле гьалтнавачир. Эхирни гъуцари чаз вун акун кьисметна. Им къуват я кьван!— лагьана устIарри.— Вуна чаз табнач, гьаниз килигна чна ваз вижевай турни гатада, къалханни. ТIуридин вири устIарар кIватI хьана, яхцIур юкъузни яхцIур йифиз кIвалахна, гьар сад вичелай алакьдайвал алахъна, вичин тIвар-ван дуьньядин кьибле патаз акъатнавай гьулдандикай Шарвилидиз турни гатана къалханни. ЯхцIурни сад лагьай юкъуз ТIуридин халкь кIватIна, Шарвилиди вичин яракьар ахтармишна: къалхан ТIури вацIун къерехдал алай са зурба къванцел эцигна, адалай зур къуватдалди тур алагъна. Къалханни хана, турни, къванцяйни кьацI акъатна.
—Гьайиф куь зегьмет. Куь гъилери расаи яракьар заз кутугайбур хьанач, устIарар,— пашмандиз лагьана Шарвилиди. —Мад вучда, чан хва,— жаваб гана ТIуридин устIарри, кьилер куьрсарна, чпин къувахтсузвал малумарна,— чна чаз авай гьулдандикай ваз яракьар гатана. Маса гьулдан чахъ авач. Вун шад авун патал чун тIимил алахънач... Гиярдиз вач, ана маса гьулдан ава. Фена, жуван кьисмет ахтармиша. Гуьгъуьнин юкъуз Шарвили Гияр вилаятдиз рекье гьатна. Шивни яйлахдиз ахъайна вичин, недай суьрсетни къачунач. И кIунтIал са кIвач эцигна ада, атIа кIунтIал— муькуь кIвач, и дагъдал хкадарна, а дагъдал, налугьуди лув гана, фад агакьна, дабанар накьвадик хкIуна-хкIунач —агакьна ам Гияр шегьердиз. Дуьм-дуьз кIашар кIавузарра кьаз, кьуд патаз ван-сес чукIурзавай дараматдиз атана. Ина ада лагьана:
— Куьне заз са вижевай турни къалхан гатут тIун! Заз ван хьанва куьн пара машгьур, тIвар дуьньядиз акъатнааай устIарар я лугьуз. Де къалура тIун куь алакьунар!
Сад муькуьдаз килигна Гиярдин чатун устIарар, сада-садаз вил мичIна, спелрин кIвенкIвер алчударна, крчар хьиз акъвазарна. Ахпа ибуру Шарвилидиз суал гана:
— Вун вуж я, вуж туш? Гьи вилаятдин пагьливан я вун, гьи вилаятдин къагьриман я? Шумуд женгина вуна шумуд душман магълубна, шумуд кьушун кьулухъ элкъуьрна?
— Зун Шарвили я!
— ТIвар тIимил я, ахьтин жавабни са цIимил я. Валай вуч алакьдатIа лагь акван?
— Кьегьалвилер къалуриз зун гьеле агакьнавач, устIарар. Адалай гъейри зи гъилера кутугай яракьарни авач.. Амма гьакI ятIани, захъ зи лайихлувилер ава.
— Де лагь акван, лагь акван...
— Залай пуд ракъарин рекьиз са сятда, пудра пуд ракъарин рекьиз са юкъуз физ алакьда. КIвач эцягъайла, чил зурзада, гъил хкажайла, цав рахада. Гзаф алахъна ТIуридин устIарар зун патал. Са турни къалхан гатана заз, амма абуру зи рикI шад авунач, пашман авуна: гатай яракьар виже къведайбур хьанач.
— АкI ятIа, эгер вун пагьливан ятIа, де къалура акван чаз ви къуват!
Шарвилиди бицIи къуватдалди чиле са кIвач эцяна — чил зурзана, чатун кIвалин кьве цал чкIана, кIавузарни чилел аватна. УстIарар, кьилел гижи хьана, гьарнал сад ярх хьана.
— Чаз фурсар ийидайбурни акурди я, кар алакьдайбурни, къагьриманарни акуна чаз, пагьливанарни, амма и вун хьтин кас чал гьеле гьалтнавачир. Эхирни гъуцар мергьеметлу хьана, абуру чаз вун акун кьисметна. Види къуват я кьван!— лагьана устIарри.— Вуна чаз табнач, чнани ваз таб ийидач: турни гатада, къалханни.
Гиярдин устIарар вири санал кIватI хьана, вичин тIвар-ван дуьньядин кефер патаз акъатнавай гьулдандикай, яхцIур юкъузни яхцIур йифиз кIвалахна, гьар сад вичелай алакьдайвал алахъна, Шарвилидиз турни къалхан гатана. ЯхцIурни сад лагьай юкъуз вилиди вичин турни къалхан ахтармишдайвал хьана. Гияр вацIун кьерел са зурба къван алай, Шарвилиди къалхан гьа и къванцел эцигна, ам зур къуватдилай са тIимил артух хьиз эцигна, туруналди яна. Къалханни хана, турни, къванцяйни кьацI акъатна.
—Куь зегьметни гьайиф, устIарар,—лагьана Шарвилиди пашмандиз.—Квевай зи гъилериз кутугай яракьар гьазуриз хьанач. Им куь тахсир туш...
—Мад вучда кьван;— жаваб гана Гиярдин устIарри, регъуьвиляй кьилер хура туна,— чун чавай жедайвал алахъна, амма чи къу— ватар-такьатар акакьнач... Маса гьулдан чахъ авач. Куьр вилаятдиз вач. Анин устIаррихъ маса гьулдан ава. Вач, хъсан рехъ хьуй! Гуьгъуьнин юкъуз Шарвили Къуба вилаятдиз, анайни Куьр вилаятдиз рекье гьатна. Ина ам ирид чIехи шегьердизни йрид гъвечIи шегьердиз илифна, иридра ирид устIаррин кIва-лахдиз килигна. Рахаз, лугьуз, суалар гуз, ам Куьр шегьердиз акъатна. Ина ада вири чатун устIарриз малумариз туна:
— Заз жуваз кутугай турни къалхан кIанзава. Гатут!
КIватI хьана устIарар, идаз суал гуда, амма чеб, спелар алчудариз, гъилериз куьс гуз, мукъаят жеда:
— Вун вуж я, вуж туш?
— Зун Шарвили я.
—ТIвар тIимил я, ахьтин жавабни са цIимил я. Валай вуч алакьда?
— Залай пуд ракъарин рекьиз са сятда, пудра пуд ракъарин рекьиз са юкъуз физ алакьда. КIвач эцягъайла, чил зурзада, гъил хкажайла, цав рахада. Заз ТIуридинни Гиярдин устIарри турарни къалханар гатана, амма абур виже къведайбур хьанач.
— АкI ятIа, вун пагьливан я, и чилерал тахьай хьтин къагьриман я. Де эцягъа акван чиле са кьуьл!
Шарвилиди бицIи къуватдалди чиле са кьуьл эцяна — чил зурзана, чатун кIвалин кьуд цални чкIана; и кIвалин вилик акъвазнавай устIарар, кьилер гижи хьана, гьарнал сад ярх хьана.
— Им къуват я!— лагьана устIарри.— Чаз фурсар ийидайбурни акурди я, кар алакьдайбурни, пагьливанарни акуна чаз, къагьриманарни, амма и вун хьтин кас чал гьеле гьалтнавачир. Гена гъуцариз шукур хьуй, абуру чаз вун акун кьисметна. Гатада чна ваз турни къалхан!
КIватI жеда ибур вири мадни Куьр вацIун къерехдал ва яхцIур юкъузни яхцIур йифиз кIвалахда.
Вич дуьньядин рагъ экъечIдай пата машгьур гьулдандикай Шарвилидиз зурба-зурба турни гатада, къалханни. И тур гатадайла, са чIехи шегьердин агьалийрин къуват Шарвилиди вичи эвезна: гьулдан са там кайи цIа ифириз, кIавузардал, пад элкъуьри, эцигна. Гьар юкъуз иридра ирид жуьт устIарри яру авунвай гьулдан кIашаралди яна, гьялна ва эхирни адакай турни къалхан гатана. ЯхцIурни сад лагьай юкъуз ибуру и къалхан, ирид сеферда ифириз, цени туна, некIедани.
—Ша, гила чна и куь зегьметар ахтармишин,— шагьана Шарвилиди эхирни. —Ам ви ихтияр я,— жаваб гана устIарри, —ахтармиша! Икьван чIавал чна гатай яракьрилай рази тахьай кас — пагьливан хьайиди. туш, гилани, белки, тежен. Эцигна Шарвилиди къалхан Куьр вацIун кьерел алай са зурба къванцел, кьуна гъиле рапрап гузвай тур, алагъиз кIан хьана. И чIавуз устIаррикай
сада, лацу чуру квай са агъсакъалди, адаз лагьана:
—И яракьар икIа ахтармишиз жедач, чан хва. Вуна гьа и яракьриз килигай, ибуруз барабар гьулдан жагъурна кIанда. —Ам за гьинай жагъурин, я буба? —И дуьньядин рагъ акIидай патай, чан хва. Рехъ яргъалди я, гьелбетда, амма ам, гьикьван яргъалди ятIани, гьа и ваз килигайди я. — Рекьер за гьикьван кIандатIани атIудачни!—шаддиз малумарна Шарвилиди.— Анжах и яракьар заз кутугайбур хьуй! ИкI лагьана, ада са яргъи уьфт яна. И уьфт ягъунни сад хьана, гарун сес акъатна. Ахпа и гарун сесни артух хьана ва инал Шарвилидин шив ЦIелхем атана акъатна.
Хкаж......
хьана пурариз, гьална ам Шарвилиди. Са вилиз акуна инсанрин, муькуь вилиз аквадалди квахьна пагьливан вилерикай.
Хуьряй хуьруьз, шегьердай шегьердиз фена Шарвили, хабарар кьуна. Эхирни адаз вичиз герек жаваб жагъана.
— Ахьтин гьулдан Магъриб уьлкведа ава, хва,— лагьана са агъсакъалди.
— Ам гьина авай уьлкве я, гьина авайди туш, буба?
— Гьамиша рагъ акIидай патахъ вач, хва. Жагъида ваз.
Атана агакьна Шарвили вичиз лагьай уьлкведизни, Ина аквада пагьливандиз: виринра —
куьчейрални, кIвалерани, кIвалерин вилик квай гьаятрани, чатарикни — яракьар гатазва.
— Куьне икьван яракьрикай вучзава? — суал гана Шарвилиди вичел гьалтай садаз, —Чна абур маса гузва, жуван кьил хуьзва.
— Квевай масакIа куь кьил хуьз жезвачни?
— Виридавай ваъ, стха. Чи кеспи яракьар гатун я эхир.
И арада Шарвилидиз шегьердин юкьва авай майдандал рапрап гузвай гьулдандин са къаяб алаз акуна.
— АтIа къаяб вучтинди я, вучтинди туш?— суал гана Шарвилиди гьа и вичел дуьшуьш хьайи касдиз.
И кас гагь Шарвилидиз, гагьни адан кьулак квай яргъи туруниз килигна, аламат хьанваз кьил юзуриз амукьнавай. Шарвилидин суалди ам хиялдикай хкудна, — Ам яракьрин мягькемвал ахтармишун патал эцигнавай къаяб я,— жаваб гана касди.
— Гьагь, гьа и къаяб тушни бес заз герекди!— шад хьана Шарвили.—Бес зун гьа идахъ туширни къекъвезвайди!
Шарвилиди эцигна вичин къалхан гьа и къаябдал, зур къуватдилай са кьадар гзаф кIватIна, тур адалай алагъна. Тур, гьелбетда, кIус-кIус хьана, амма къалхан ханач.
Инал за жуван зур къуватдилай са тIимил харжнай,—лагьана Шарвилиди пашмандиз,— амма аку вуч хьанатIа! И яракьдик за умуд кутунвай... Гила вучда?
Шарвилиди икI лагьайла, инал бирдан лацу чуру квай са агъсакъал пайда хьана. Ада лагьана:
— Вун, хва, халис пагьливан я, заз санани, са чIавузни такур хьтин къагьриман я. Ваз гаф авач.
Зи меслят кьабула—ви кар туькIуьда.
— Лагь, чан буба, за яб гузва,— жаваб гана Шарвилиди.
— Вуна жуваз тур цавун гьулдандикай гатут.
— Ам заз гьинай жагъида, ни гуда?
— А гьулдан, хва, алпандин гулуникай галатна, аватзавайди я. Ам цава амаз кьуна кIан жеда, тахьайтIа ви кIвалах туькIуьдач. Чилел аватайтIа, ам чилиз фена квахьзавай затI я.
— Ам аватзавай вахт за гьикI чирин, буба? Чм за гьикI кьан?
— Вун зи гъавурда акьунач, хва. Цава вичин чатук Алпан гъуцра вичин дуст гъуцариз турар гатазвай чIавуз цIун гулар чкIизва. Ахьтин са гул кьун патал, дуьньядал алай кьван кIеви гьулданрикай какадарна, вуна жуваз хех гатаз тур. Гьа хехинин куьмекдал-вавай ам кьаз ва куз-куз гатаз жеда.
— Сагърай, буба.
— Ваз кичIе жемир,— лагьана рекье шивди Шарвилидиз.— Алпан гъуцра вичин дуст гъуцариз турар гатазвай юкъуз вуна заз як кIарабда, кIарабни мефтIеда гьатдайвал са къамчи вегь. За рагъ экъечIдай патай рагъ акIидай патаз лув гуда, чун дуьньядал иридра элкъведа, цIун гулар кьаз къекъведа, вуна ам кьадалди чун элкъвена хкведач.
Гзаф зегьметар чIугуна Шарвилиди, дуьньядин чилер гзаф кIвачикай авуна. Шивдал алаз къекъвей чкайра шивдин кIвачерин гелер туна, яхди къекъвей чкайра вичин кIвачерин гелер туна, сана гьекьер кIвадарна, масана къаюз дурум гана ва эхирни адалай дуьньядин кьуд патай лап хъсан гьулданар гъиз алакьна. Ахпа ада Алпан уьлкведин ва гьакI маса уьлКвейрин тIвар-ван авай устIарар кратна, абурувай вичиз са вижевай хех гатана гьазурун тIалабна. И кар фад кьилиз акъатна. Гъуцари цавун чатук кIвалахзавай юкъуз Шарвилиди вичин шивдиз як кIарабда, карабин мефтIеда гьатдайвал са къамчи вегьена. Шивди акI лув гана хьи, адахъ я кефер патан, я кьибле патан — са гарни агакьнач. Ругудра дуьньядал цIар илитIна, ругудра хех галукьиз, галукь тийиз хьана—цIун гулар чилел аватна. Ирид лагьай сеферда дуьньядилай цIар илитIайла, Шарвилидилай цIун гул кьаз алакьна. Ам ада дуьз ТIури вилаятдиз хкана. Ина дуьньядин кьуд патай атай лап машгьур устIарри, яхцIур юкъузни яхцIур йифиз кIвалахна, чпин кардал ашукь хьана, Шарвилидиз са вижевай тур гатана. ЯхцIурни сад лагьай юкъуз Шарвилиди вичин яракьар ахтармишна, къуватдин гьунар алцумна. Вири халкь кIватI хьанвай чкадал ада туруналди вичин къалхан яна. И сеферда къалхан руг-руг хьана, туруни зивв авуна. Гила вучда? Машгьур устIарри Шарвилиди цавай кьур гулуникай амукьай гьулдан мадни яру авуна, са кьадар вахтар мадни пучна, къуватар харжна, чи пагьливандиз вичиз кутугай къалханни гьазурна. Мадни кIватIна Шарвилиди ТIуридин халкь цIийи къалхан туруналди яна. Ам ядайла, хъел авай ада вичин чIехи пай къуват эцигна лугьуда. Къалханди зеввна, зиввна, тур цавуз гадар хьана, адан тум пагьливандин гъилерай акъатна: ада ам цава амаз хкьуна. Зиввдин сесинин къуватди дагъларин кьакьан кукIушрилай муркIар авадарна, аскIан кукIушрилай — къванер, живедин маргъалри вацIар кIевирна, вирер арадал гъана. — Ибур заз кутугай яракьар хьана, квез гаф авач, устIарар!— лагьана шад хьайи Шарвилиди.