Дидед чIал ватан я

Дуьньядин лезгияр агудзавай, чун халкь хьиз сад ийизвай кьилин шартI чIал я. Халкьдикай халкь, миллетдикай миллет ийизвайди адан дидед чIал я. Чун хьтин чпихъ кьилди гьукумат авачир халкьар патал лагьайтIа, дидед чIал ватан я. Чун халкь яз амукьун ва амукь тавун сифте нубатда чIалалай аслу я. Гьавиляй гьар са лезгидиз хъсандиз чир хьана кIанзава хьи, чIал арадай акъатайтIа, чун са халкь хьиз тарихда амукьдач.

Чи виридан хиве чIалан вилик жавабдарвал ава. Вуч я и жавабдарвал? Сад лагьайди, гьина яшамиш хьунилай аслу тушиз дидед чIал рикIелай алуд тавун, лезгидалди хъсандиз рахаз, кхьиз чирун. Чавай и жавабдарвал кьилиз акъудиз жезвани?

1929-йисуз урусрин чIехи алим А.Н.Генкоди лагьанай: «Къвалал гьикьван маса чIаларал луькIуьндайбур хьайитIани, лезги лезгидихъ галаз анжах вичин чIалалди рахада. Абуру чпин чIалаз икрамда.» Алай вахтундани икI яни? Чавай гьикьванбурувай дидед чIалал фасагьатдиз рахаз жезва? Гьайиф хьи, тIимилбурувай. Урус ва азербайжан гафар галачиз рахаз алакьдайбур чахъ къвердавай тIимил жезва. Им тIимилди хьиз хьана садбуру къе «дь» лугьудай гьарф арадиз гъанва. Са бязи жегьилрини аялри «диде» гаф «дьидье», «девир» «дьевир» хьиз лугьузва. Чна ихьтин татугайвилерин вилик пад вахтунда кьуна кIанда.

Захъ са чирхчир ава, лезгидалди рахадайла кIалхандин сесер акъудиз регъуьда адаз. «КIарас» «карас» хьиз, «чIулав» «чулав» хьиз лугьуда. Лабиал сесер лагьайтIа, ада кваз кьадач. Им чIалак рехне кутун, адан кьетIенвилер негь авун я. Лезги чIал иер ва фасагьатлу ийизвай кIалхандин ва лабиал сесер негь ийиз женни? Чи гьар са гаф талукь кIалубда аваз, дигай сесерикай туькIуьрнавайвиляй абур дегишардай, масакIа лугьудай ва кхьидай ихтияр садазни авач. Месела, «савкьват» гаф «савкьат», «чуьхвер» гаф «чуьхер» хьиз кхьин гъалатI я. Гафар акатайвал кхьин чIал кьасухдай чIурун я. И кардиз рехъ гана кIанзавач.

Ингье рикI ахъайдай крарни авачиз туш. Абурукай сад ам я хьи, Интернетдин чинра лезги кхьинар къвердавай гзаф дуьшуьш жезва. Икьван гагьди лезгидалди кхьин тавурбуруни алахъна чпиз кIел-кхьин чирзава. Гьа инал чи бубайрин мисал рикIел хквезва: «Эгъуьрдивай чил жеда, рахардивай чIал». Лезгидалди кхьинар себеб яз къе дуьньядин лезгияр сад-садав агатзава. Абур агудзавай шартIарикай сад ам я хьи, гзафбуру эдебият чIалалди кхьизва.Садбуру грамматикадин къайдаяр кваз такьуна акатайвал кхьини бязи инсанрик къалабулух кутун себебсуз туш. Им жуван дидед чIалан къанунар кваз такьун я. Чалай къецепатан чIаларал кхьиз алакьзава, жуван чIалал атайла вучиз къуьруь хьана кIанзава? Шак алачиз, нугъатар халкьдин девлет я, гьар инсандиз вичин нугъат багьаз кьуна адалди дамахдай ихтияр авайди я. Ингье гьар са халкьдин чIал хьиз, адан грамматикани сад хьунухь чарасуз я, нугъатдин гафаралди кхьидай ихтияр чаз авач.

Гьар са гьукумат къанунри идара ийизвайвал, чIални адан грамматикади идара ийида. Грамматика – чIалан къанун я. Ингье вахт атайла и къанундани дегишвилер тухун герек къвезва. Вучиз лагьайтIа чIалаз акъваз тавуна дегиш хьун хас я. ЧIалан къурулушда къвердавай цIийи элементар, кIетIенвилер арадиз къвезва. Къенин йикъан эдебият чIал виш йис виликан чIалав гекьигайтIа, адахъ гзаф дегишвилер авайди аквада. Чи лезги чIал вилик фенва, адахъ вичин илим хьанва – лезги чIалан илим. Гьа и карди лагьайтIа, чIалан вилик чи жавабдарвал генани артухарзава.

ЧIал хуьн ва вилик тухун патал женгчияр герек я. ХХ асирда чи зурба камалэгьлияр тир Къазанфер бег Мамрачвиди, Абужафер Мамедова, Алискендер Алкьвадарвиди, Гьажибег Гьажибегова, Мегьамед Гьажиева хайи халкьдизни дидед чIалаз гьакъисагъвилелди къуллугъ авуналди чи ватанэгьлийрин рикIера чпин гуьмбет хкажна. Абурун рехъ Унейзат Мейлановади, Букар Талибова, Ражидин Гьайдарова, Агьмедулагь Гуьлмегьамедова давамарна. Алай вахтунда Гьамидуллагь Мегьамедов, Фаида Гъаниева, Нариман Абдулмуталибов, Фейзудин Нагьиев хьтин алимрин ахтармишунарни руьгь кутадайбур я. И сиягьдиз мадни тIварар алава хъийиз жеда. Чи са бязи къелемэгьлийрини чIал хъсанарун патал кьиле тухузвай крари рикI шадарзава. Эхиримжи йисара абуру вишералди цIийи гафар арадиз гъанва.

Гьайиф къведай кар ам я хьи, чахъ лезги чIал вилик тухудай алахъунар аватIани, кьилди концепция авач, и рекьяй кьилди алимрин кIватIал арадиз гъун, гьукуматдин патай адаз къайгъударвал къалурун чарасуз я. Ихьтин къулайвилер хьайитIа, чи кхьинрин чIалахъ, гафарганрихъ галаз алакъалу тир гзаф месэлаярни гуьнгуьна гьатда.

ХХI виш йисан кIелдайбурун фагьумарни тIалабунар тафаватлубур я. Маса чIалара кьиле физвай вакъиаяр вилив хуьзвай лезгийриз дидед чIал фасагьатдаказ, михьиз, цIалцIамдиз акваз кIан хьун тIебии кар я. Кхьинрин чIал халкьдин рахунрин чIалан гьисабдай девлетлу авун чарасуз я. Ингье къе вишералди лезги гафар паспорт авачир инсанар хьиз юкьвал алама. Къе чIал хуьн гзафни-гзаф къелемэгьлийрин хиве гьатнава. Ам чна къвезмай несилрал гьикI агакьарайтIа, абуру гьакI кьабулда. Гьавиляй дегь гафар чIалаз хкун, кхьинра гьатнавачир гафар винел акъудун, герек тушиз маса чIаларай къачунвай гафар хайи гафаралди эвез хъувун чи буржи я. Чи хуьрера гьеле хьи, чи фольклор хъсандиз чизвай, махар, хкетар, баядар хуралай кIелзавай инсанар ама. Абурувай чи руьгьдин ивирар кIватI хъувуна, халкьдив ахгакьарун чарасуз я. Чи халисан чIал гьана ава.

Мад са месэладикай лугьун. Маса чIаларай гафар къачун дуьньядин вири чIалариз хас я. Чнани араб, фарс, туьрк ва урус чIаларай вишералди гафар къачунва. Михьи, маса чIаларин гафар квачир чIал хьунухь мумкин туш. Амма им акI лагьай чIал туш хьи, дидед чIалал тайин фикир лугьудай гафар аваз-аваз чна маса чIаларин гафар вилик кутуна кIанзава. Гьавиляй гьар са чIалан вилик акъвазнавай кьилин везифайрикай сад жуван халисан гафариз иесивал авун я.

Малум тирвал, алатай асирдин 90-йисара, инсанрин яшайишда чIехи дегишвилер кьиле фейи реформайрин девирда, миллетрин ихтиярар ва сиясатдин рекьяй активвал хкаж хьун себеб яз СССР-дин гзаф халкьари чпин чIаларин гьакъиндай къайгъударвал авунин, чпин чIаларин гележег таъминарунин месэлаяр къарагъарна. И кардин себеб ам тир хьи, саки вири миллетри алатай йисара чпин чIалари барабарсузвал эхи авурди, бязи чIалари лагьайтIа, урус чIалан таъсирдик къвердавай чпиз хас кьетIенвилер ва лишанар квадарзавайди, чпин чIаларин везифаяр кьадарсуз гуьтIуь хьанвайди гьисс авуна. Гьайиф хьи, чи халкьди къедалди и месэладикай хъсандиз фагьумзавач. Къе чи чIала физвай виридалайни чIехи гьуьжетрикай сад лезги чIал жезмай кьван маса чIаларин гафарикай михьун я. Гьа и кардал гьалтайла Дагъустанда ва Азербайжанда авай чи пешекаррин фикирар сад я. Садбуру лугьузвайвал, виш йисара чи меце гьатнавай, халкьди чпикай гегьеншдиз менфят къачузвай ихьтин гафар чIалай акъудун мумкин туш. Анжах чи чIала авай халисан лезги гафар рикIелай алудун, алаз-алачиз маса чIаларин гафарикай менфят къачунни дуьз туш. Месела:

Гьа инал лугьун хьи, азербайжан чIалай къачунвай са кьадар глаголри чи чIалаз заланвал гъизва. Ихьтин са шумуд гафуниз вил вегьен:

Ихьтин гафар гьикI арадиз атанватIа килигин. Сад лагьайди, лезги чIалаз хас тушир, адан нормайрив кьазвачир глаголар туькIуьрдай -мыш, -миш, -муш эхирар гъанва. Кьвед лагьайди, и эхирар азербайжан чIалан грамматикадив кьадайвал ваъ, кIандайвал гилигнава. Ихьтин масдардин форма азербайжан чIала эсиллагь авач. Ана «бажармишун» ваъ, «бажармаг», «алдатмишун» ваъ, «алдатмаг» хьтин грамматикадин формайрикай менфят къачузва. Са кьадар азербайжан чIалан глаголрин дибрихъ алатай вахтунин эхирар гилигна цIийи гафар арадиз гъуни чи чIал гзаф заланарзава.

Чи фикирдалди, виридалайни къени чIал халкьдин гегьенш къатар рахазвай, лезги хуьрера кьуьзуьбурун мецера амай чIал я. Абуру рахадайла винидихъ къалурнавай хьтин гафарикай эсиллагь менфят къачудач. Абуру башламишун, ахмиш хьун, утанмиш хьун, дуьнмишарун, къатламишун, бигенмиш хьун, иринламиш хьун лугьудач, кьил кутун, гатIунун, авахьун, регъуь хьун, элкъуьрун, эхун, гъил кьун, куьмек гун, кьилиз акъудун, тамамарун, рикIи кьун, бархунун лугьуда.

Эхиримжи йисара чIалан таъсиб чIугвазвай гзаф халкьарин пешекарар хуьрерай рикIелай алатнавай гафар къажгъур хъувуна халкьдив агакьарунив машгъул я. Им Европадин халкьариз иллаки хас я. И процесс алай вахтунда Азербайжандани гужлуз кьиле физва. Гьа инал чна чи чIал авай гьалдиз килигин. Араб чIалай агъзур йисан къене лезги чIалаз 1000-дав агакьна гафар атанва. Им са акьванни чIехи рекъем туш. Ингье урус чIалай Совет гьукумат атай 70 йисан къене чна 1500- елай гзаф гафар къачунва. Им чIехи рекъем я. Халкьди фадлай кьабулнавай «мектеб», «эдебият», «синиф» хьтин вишералди гафар гуьгъуьнлай чна урус гафарив эвез хъувунва. Чи чIала хьиз гафарганрани ихьтин гьалар дуьшуьш жезва. Бес чна рикIелай ракъурнавай гафарин кьадар гьикьван ятIа? Чи сад лагьай везифа и гафар жагъур хъувун я.

Халисан лезги гафар чи классикрин эсеррра генани гзаф ава. Гьавиляй абурал чан хкун чарасуз я. Месела, Куьре Меликан чIалара «къул» (ватан), «зимир» (симург къуш), Миграгъ Къемеран чIалара « бацI» (жанавур), «кьетIин» (кускафтар), «мазан» (ашукь), Етим Эминан чIалара «сал» (дар), «кьуш» (ягълу), «ада» (азад), «кIуьгьуь» (ширин), «чагъул» (фитне), «уьлчуь» (шегьре рехъ), «фиринг» (виридай кьил акъатнавай), «къуба» (уймах), «риза» (архайинвал), «лелев» (чакъал), «луьлуь» (бриллиант), «къедек» (гъилив хранвай шал), «мазур» (кар кьилиз акъудиз тежер кас), «тайгъун» (гуьзел), «кьечI» (чIехи гетIе), «ферз» (мажбур) хьтин гзаф гафар ава. Алай вахтунда лезги хуьрерин яшлу агьалийрин меце амай и гафарикай гьайиф хьи, чи къелемэгьлийри менфят къачузвач.

Халкьдин меце гьатнавай, адан гегьенш къатари фадлай кьабулнавай гафар кьабулуникай кичIе хьана кIанзавач. Мисал яз агъакдихъ галай гафар къалуриз жеда:

хьтин цIудралди гафариз паспорт гудай вахт алукьнава.

Маса чIаларай чи чIалаз атанвай бязи гафар гьакIни лезги чIалан группадик акатзавай табасаран, агъул, рутул, цIахур, кьирицI, будугъ, хиналугъ, удин, арчи чIаларин гафаралди эвез ийиз жеда. Им дуьньядин халкьарин практикада гегьеншдиз кьиле физвай процесс я ва ада чи халкьар генани мукьваларда. Авайвал лагьайтIа, чи чIалан куьгьне къатарин са кьадар гафар и чIалари хъсандиз хвенва.

Эдебият чIал нугъатрин гафарив девлетлу авуниз мукьувай фикир гана кIанзава. Чи чара-чара нугъатра авай, халкьдин меце гьатнавай бязи гафар эдебият чIалаз гъана кIанзава.

Седакъет КЕРИМОВА
САМУР газет
(Гуьгъ ама)