Икьван гагьди тайин тирвал лезгийри чпин тарихда 5 алфавитдикай менфят къачуна - албан алфавитдикай, аджамдикай, Услара туькIуьрай алфавитдикай, латиндакай ва кириллицадикай.
Албан алфавитда 52 гьарф авай. Гьа алфавитдалди кхьенвай V-VII асирриз талукь чешмеярни ава.
VII-VIII асирра арабри чаз и алфавит къадагъа авуна. 28 гьарфунин араб алфавитди чи чlалан фонемаяр авайвал къалурзавач лугьуз лезгийри аджам - араб гьарфар бинеда аваз туькlуьрнавай алфавит арадал гъана. Ина 12 лезги (албан) гьарфар, амайбур араб гьарфар тир. И алфавитдикай агъзур йисалай гзаф вахтунда менфят къачуна.
1896-йисуз Тифлисда П. К. Усларан “Куьре чlал” ктаб чап хьана. Ада Къазанфер бег Зуьлфикъарован куьмекдалди туькlуьрнавай вичин ктабда “Лезги алфавитни” ганвай. Ана 49 гьарф авай. Лезги фонемаяр авайвал гуз тахьай алимди ингилис ва гуржи гьарфарикайни менфят къачунай.
1911-йисуз Тифлисда и алфавитдин гьарфар бинеда аваз лезги чlал чирдай ктабни чап хьанай.
1928-йисалди лезгийри аджам алфавитдихъ галаз санал Усларан алфавитдикайни менфят къачуна.
1928-1938-йисара латин графика кардик кутуна. И алфавитдал ктабар, газетар, журналар чапна. 1938-йисуз СССР-дин вири халкьар хьиз лезгиярни кириллицадал элячlна.
И алфавитдал элячlдайла Услара къалурнавай 49 гьарф урусрин 33 гьарфунив эвез авуна кlанзавай. Гьавиляй чlалан алимри чи са шумуд фонема арадай акъудна, абурун чкадал чи чlалаз хас тушир е, щ, э, ю, я, ъ, ь хьтин гьарфар гъана. Къе чи чlала бязи фонемаяр агакьзавач, бязи гафар лагьайтlа, ван къвезвайвал кхьизвач.
Алай вахтунин лезги алфавитда 45 гьарф ава.
А, и, у, уь, э, е, я, ю, о, ё, ы - ачух сесер я. Амайбуруз ачух тушир сесер лугьуда.
Чеб кьве лишандикай ибарат, амма са сес къалурзавай гьарфариз туькlуьр хьанвай гьарфар лугьуда. Абуруз кьетlен гьарфарни лугьуда: гъ, гь, къ, кь, кl, хъ, хь, чl, цl, тl, пl, уь.
Агъадихъ галай пуд гьарфунин тIвар икI лугьуда:
ь - хъуьтуьлвилин лишан
ъ - кlеви лишан
l - тик цlар
"САМУР" газет
Добавить комментарий