Са хуьруьн ваъ, са халкьдин таъсиб чIугван

И ихтилатрик экечIун зи рикIивай туш. Полемика тухудайла, оппонент жуван кьилив канда: герек чIавуз, герек чкадал жаваб вахгун. ТахьайтIа, ада сивел атайвал кхьирай, вунани эха!

ЯтIани, и меселадикай са-кьве гаф лугьун жуван буржи гьисабзава. Куьз лагьайтIа, 40-йисалай пара я за газетда кIвалахиз, акъатзавайдалай инихъни «Аламдин» редколлегиядик галаз.

ГьикIван лагьайтIани, кхьейтIани са файдани авачирди заз хъсан чизва. ЧIалан проблемайрикай кхьенвай зи чIехи са макъала гьеле 1991-йисуз «Коммунист» газетдиз (гилан тIвар «Лезги газет» ятIани, адан руьгь, рехъ виликанди, гьа коммунистринди я) акъатнай.

Гьа чIавузни, къенин юкъузни чи интеллигентрин арада физвай гьуьжетунар эдебиятдин, чIалан, тарихдин… ваъ — Куьрединни, КIелединди я. Чун гьикьван са халкь я лугьузватIани, и патанни а патанбурун ацукь-къарагъунра, веревирдера, дуьняакунра, кьатIунра, лап суфра туькIуьруна, хуьрекрани тафаватар авачиз туш. Им са хуьруьн кьве мягьледин, къунши кьве хуьруьн арадани авайди я. Амукьна виш йисаралди гапурдив хьиз атIана кьве патахъ пайнавай са миллетдин. За ам жуван кьисметда, Куьредавай хайибурухъ галаз авай алакъайрай кьатIизва. Зи хайи хала 80 йис вилик са гелхенвидиз фена хизан туькIуьрнавайди я. Адан рушари, рухвайри, хтул ва штулри гила Кьасумхуьрел, Дербентда, Магьачкъала ва масанра уьмуьрзава. Папавай рекьидин йикъалди а хуьруьн чIалал, абуруз кандайвал рахаз хьаначир ва вичин ценцикай хкатай аялризни ам чарад хьиз аквадай.

ГьакI тирвиляй чна дискуссиярни конкрет предметдай, меселадай ваъ, чкадин таъсибдай тухузва. Сажиддин муаллимдин (адан кцIарви завмагдикай ихтилат фантазия, я тахьайтIа а завмаг гьамшери хьана жеди), Пакизат вахан (дискуссийра виридалайни дуьз позицида акъвазнавайди) хъсан рикIел аламукьди. «Коммунист» газетди рагьмет хьайи Забит Ризвановакай вучар кхьеначир? Гьихьтин тIварар эцигначир? Бес Расим Гьажидикай? («шаламар тухудайдан жинс…» кхьенай).

Дагъустан вич гъвечIи, халкьдин сан тIимил ятIани, анин лезгийри и патаз мугьман атайла чаз кандай гафариз, чпин пата гьамиша гъвечIибуруз, авамбуруз, ажузбуруз… хьиз килигнавайди я. Мегер чаз «чIуру лезгияр», «тапан чIал»…. лугьун сир, садрани, садазни ван тахьай гафар яни?

Чидай кьван гафар вири лугьузни жедач, я мумкинни туш. Анжах фактар гьа ихьтинбур я. Хъсан, гьалтайла кар туькIуьрдай, дуьзвал кIвачик тевгьидай (за абурун тIварар кьуна тефир кутазвач) къени инсанарни авазва. Зи къаншардиз ахьтинбурни пара акъатайди я.

Конкрет «Аламдин» макъаладал атайла, дуьз талгьана жедач. Вучиз лагьайтIа, гьахъ гьар са куьнлай вине кьуна канда. Паливандикай, чемпиондикай макъала акI кхьин дуьз тушир. (Гила макъаладин къагьримандин гьаларикай са фикира кван). Са маса жанр, форма хкягънайтIа, хъсан жедай. Автордиз вичин къагьриманди «Чингисхан» ваъ, «Добрый лезгин» лакIаб къачун акьван хуш хьанва хьи, илгьамдин шивре пара яргъариз лув ганва, адан кьенерар хуьз хьанвач.

Чара са макъалада СтIал Сулейманакай, советрикай жуван фикирар лугьудай, кхьидай, гьахъни виридахъ хьиз «Аламдихъни» (гьелбетда, кьасумхуьруьнвийривай ихтияр къачун шартIуналди!) авайди я. СтIалдал, Къасумхуьрел Сулейманакай цIудралди кхьиз ва мецел гъиз тежедай зарафатар, кьисеяр, хкетарни машгьурди я. Анжах вучиз ятIани, «Аламдивай» (ам Бакуда акъатзава лугьуз) абур кхьиз жедач. Куьре патанбуру СтIал Сулейман лезги я лагьана ваъ, кьасумхуьруьнви тирдакай хкечIна жавабар гузва. Бес са дагъустанвидини Забитан, Расиман пад хуьдай гафар вучиз кхьеначир?

Макъала хъсан, цIалцIам, дигайди туштIани, ана садахъ хкIадай гаф, меселани авач. АватIани, ам кхьенвайдини и халкьдин векил я: жуван шаирдикай фикирар лугьунал къадагъа алани? Са зарафатни хьурай: эгер дагъустанвийри чун чарабур гьисабзаватIа, чна жуван патаз лугьузва: Сулеймана шумудни са йисара Бакуда кIвалахна, вичин сифте шиирни…. мугъулдал лагьана! Адакай сифте кинони «Азербайжанфилмди» чIугна. Макъалада вуч таб я? Сулейманаз савад авайни? Авачир! Ам вич-вичиз машгьур, хкаж хьанайни? Ваъ! Советри гьар халкьдикай са игит, са шаир, са депутат . . . туькIуьрзавайди сир тирни? Ваъ! «Аламдини» лугьузва хьи, савад авачир Сулейманан чкадал Алибег Фатахов, Гьажибег Гьажибегов, Нуьреддин Шерифов хьтин маса, савад авай сад вилик акъуднайтIа, абуру чи месэлаяр хцидаказ эцигдай.

Советрин хифет чIугуникай гьич рахазни канзавач: и меселада гьарад вичин фикирдал амукьрай, са-садаз гуж къалурун герек туш.

Анжах къалабулух кутадай ванерни къвезва: дискуссийрик экечIнавайбурукай сада месэла лап дегьринарзава: им «Аламдин» вичин фикир туш, ам гъавурда кутазвайбур ава. Яни чемпиондикай макъала гьазурдайла, акI ваъ, икI кхьихь лагьана инструкция гузва кьван.

Мадни 37-йисарин ял квай фикирар. Я кIвал къени хьайибур, 100 йис я чна чи «нуцIран» кьулухъ пад квез кандайвал «туьхкIуьрна» «нуькI», «гъетрекай» «балугъ», «цифедикай» «булут»…. авунватIани, куьне къениндалди «рагъсуз са юкъуз сечкичияр сечкидиз фена председател хкягъна»- кхьизва. «Сечки» гаф чи литературный чIала гьатнава лугьуз! Литературный чIал Кьуръандин аят яни? Са цIийи гаф кхьидамазни, «чIалаз басрухарзава» лугьуз гьарай хкажзава. Бес а жуьмледин гуьгъуьнавай «хкягъна»дикай «хкхягъун» авуна кхьейтIа, дуьне цуьдани? Журналистри, шаир ва кхьирагри чIалаз цIийи гафар гъуникай квез вучиз икьван кичIезва?

Къе тек са КцIарин мектебра 15 агъзур аялди чирвилер къачузва. Къад йис я чи пата тарсар латин графикадал алатна. Къенин несилдиз кирил алфавит чизмач. Бес идакай гьида фикиррай? Чна фикирзава. Анжах пака Азербайжандин лезгийри латин графикадин алфавит туькIуьрда лагьайла, (эхлячI хъувуртIа-30-йисариз чна гьа алфавитдикай менфят къачузвай) аку гьихьтин гафар-чIалар акъатдатIа?!

«Алам» чап хьуниз чIехи азиятдив ихтияр къачуна, гьадалайни чIехи зегьметрив арадал гъана акъатзавай са журнал я. Вични гьич са журнал ва газетдиз ухшар авачиз вичин рехъ физва. Чун адан чархара цIамар тваз ваъ, куьмек гун, рехъ къалурун патал алахъин.

Видади Севзиханов,
«КцIар» газетдин редактор,
Азербайжан Республикадин лайих журналист.