ЕТИМ ЭМИН. Гуьзел жавагьиррин устад, чи руьгьдин жанлу дестек. Дагъустандин литературадин классик. Адакай Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатова икI лагьанай: “Етим Эмин чи вири Дагъустандин шииратда кьакьан Эльбрус я.
Чун Эминаз эбеди буржлу яз амукьда, вучиз лагьайтIа, ада чи тIвар гьакьван гьуьндуьр дережадиз хкажна... Дагъустандин вири шаиррин арада Эмин кьетIен дагъ яз акъвазнава. А кукIушрив агакьай альпинист гьелелиг малум туш. Идан сирни адан халисан халкьлувиликай ибарат я... Варлуйринни, зурлуйринни, ампайринни, фашалринни, дасмалчийринни фитнечийрин юкьва хьайи тек са кас камалэгьли, руьгьдин зурба дестек!..” Зурба къимет ганва чIехи шаирдиз. Амма чи халкьдин виридалайни рикI алай шаир мадни ва мадни чими келимайриз лайихлу я.
Виридалайни рикI алай шаир лагьайла, ибур гьакIан гафар туш. Эминан шиирар кIелдайла, акI жезва хьи, гуя ада чи рикIерин деринра авай гьиссериз майдан ачухзава. А жавагьирар регьятдиз чи бейнида, зигьинда гьатзава, рикIел аламукьзава. Эхь, гаф камаллу, бажарагълу инсандин гъиле зурба алат, такьат я. Кар чиз, устадвилелди, рикIин сидкьидай лагьанвай гафуни инсан гьевеслу, ашкъилу ийида. Зи рикIел хъсандиз алама, алатай асирдин 50-60-йисара чна, жегьил-жаванри, чун ашукь хьанвай гуьзел рушариз кхьидай чарара Етим Эминан шииррин бендер ва я абурай кьилди-кьилдин цIарар ишлемишдай. Месела: “Гуьзел яр, зун гьатнава ви дердина, Йикъалай-къуз зи гъам артух жезава”; “Заз гуз тавар, я бахтавар”; “На зи чанда туна дердер”; “Уьркуьтмиш жез фимир вун”; “Ширин мецел вавди рахаз заз кIанда”; “Тавар суна жуваз кIан я”; “Ухшар я ваз якъут, мержан”; “Битмиш хьайи нуьгведин ич”; “Зун икI сефил тамир вуна”; “Валай гъейри авач заз яр, Мийир, чан яр, на зи рикI дар” ва икI мад.
Идалайни гъейри, хеб-мал, кIел-бацIи хуьз, чIуруз фидайла, чантада фахъ галаз санал Етим Эминан шииррин гъвечIи хьтин ктабарни твадай. Армиядин жергейра къуллугъзавай жегьилри хуьруьз рахкурзавай чарара чпиз Эминан шиирар авай ктабар ракъурун тIалабдай. Им, гьелбетда, дуьшуьшдин кар туш - Эминахъ рикIин деринрай къвезвай фикирриз, гафариз, гьиссериз, ракъини хьиз, нур, ишигъ ядай къуват-къудрат, устадвал авай.
Етим Эминан гьакъикъи суьрет - къамат, уьмуьрдин, яратмишунрин рехъ, кьисмет, девир, а чIаван вакъиаяр, крар, татугайвилер, инсанар - вири адан шииррай ачухдаказ аквазва. Эминан яратмишунар, ирс чирунал, ахтармишунал гзаф алимар машгъул хьана. Месела, - Гь.Гьажибегов, М.Гьажиев, С.Гьажиев, Н.Агьмедов, А.Агъаев, Ф.Вагьабова, Гъ.Садыкъи, Р.Гьайдаров, Гь.Гашаров, Къ.Акимов, М.Ярагьмедов, А.Гуьлмегьамедов, Ф.Нагъиев, А.Мирзебегов, Р.Кельбеханов, С.Хайбуллаев, Р.Къадимов ва масабур. Нетижада илимдин хейлин макъалаяр, ктабар чапдай акъатна. Илимдин макъалаяр кхьенва: А.Гь.Агъаева, Ш.А.Агъаевади, А.Мирзебегова, Р.Къадимова, Ф.Нагъиева ва масабуруни.
Эминакай чпин кесерлу гаф са жерге макъалайра Гьажимурад Эффендиди, Вини Хъартас Эрзихана, Къазанфар Зульфукъарова, Гьажибег Гьажибегова, Николай Тихонова, Расул Гьамзатова, Эффенди Капиева, Наталья Капиевади, Владимир Огнева, Николай Ушакова, Назир Агьмедова, Сиражудин Хайбуллаева, Арбен Къардаша, Абдуселим Исмаилова, Ж.Жамалова, Казим Казимова, Гьажи Ильясова ва гзаф масабуруни лагьанва. Чпин яратмишунралди (сонетрин таж, поэмаяр, шиирар, трагедия, бахшбендер) гзаф шаирри Эминаз таж туькIуьрнава: Ханбиче Хаметовади, Абдуселим Исмаилова, Ибрагьим Гьуьсейнова, Шагь-Эмир Мурадова, Шихнесир Къафланова, Алирза Саидова, Арбен Къардаша, Азиз Мирзебегова, Байрам Салимова, Пакизат Фатуллаевади, Абдулрашид Рашидова, Мурсал Алпана, Сажидина, Мердали Жалилова, СтIал Мислимата, Агъалар Исмаилова, Абдул Фетягьа, Зульфикъар Къафланова, Шагьбала Шагьбалаева, Эйзудин Сайдумова, Хазран Кьасумова ва масабуру. ЦIинин йис Етим Эминан 180 йисан юбилейдинди тирвиляй зун адакай “Дили дуьньядин чирагъ” роман кхьенвай, чIехи шаирдин къамат вири патарихъай ачухарнавай писатель, алим Къурбан Халикьович Акимовахъ галаз гуьруьшмиш хьана ва лезги эдебиятда Эминан къамат ачухуникай суьгьбет авун тIалабна.
- Етим Эмин чи халкьдин милли, виридалайни рикI алай шаир я, - башламишна вичин суьгьбет писателди. - Чи хуьрера гзаф агъсакъалри “жи Эмин” лугьун, адан шиирар, иллагьиярни хуралай кIелун дуьшуьшдин кар туш. Эхь, адакай виринра хабар авай, чидай. Хуьрера, дерейра халкьдин сивин яратмишунрани Эминакай гзаф кьисаяр, риваятар ама. Гьелбетда, гьар са шаирдихъ вичин къамат, аламатар, алакьунар, бажарагъ, устадвал ава. Эхь, Эминан къамат шиирра, риваятра, кьисайра, чарара... гьатнава. Лезгийрин са шумуд несилдин векилри, чIалан устадри Эминаз шиирар, муаллимри, журналистри метлеблу макъалаяр бахшнава. Куьрелди, лугьуз жеда хьи, Эминакай шиир кхьин тавунвай шаир бажагьат ама. Еке кьимет ганва Етим Эминаз Къазанфар Зульфукъарова: “На куькIуьрна, стха, - вун Аллагьди хуьй! - Дили диванадиз чирагъ, эй азиз!” Эминан къамат ачухнава Ибрагьим Гьуьсейнован “Эмин” поэмада. Ханбиче Хаметовадин “Руьгьдин къеле” лугьудай сонетрин тажуна ихьтин цIарар ава: “Чал Эминан халкь лугьудай тIвар ала”. “Етим Эмин - марифатдин пайдах чи...” “Руьгьдин кьакьан Шалбуз дагъ чи, Шагьдагъ чи...” “Чи къелемдин бинеяр я мягькембур....” “ЦIарар туна, ухшар авай дуьадиз...” Абдуселим ИСМАИЛОВА кхьизва: “Ви эвердин ван галукьна, чилер-цавар рахазва, Регьимлу гьар сада дамах ийизва ви тIварцIел, дуст. Ви эверди кутур зурзун лезги халкьдик кумазма, Гьар юкъуз ви жавагьирар рахазва чи мецел, дуст”. “Эверзава Эмина заз” Къурбан стха, Етим Эминакай роман теснифунин фикирдал Куьн гьикI хьана атайди я? - Зун са кьадар йисара гзаф чкайра къекъвена, са жерге инсанрихъ галаз гуьруьшмиш хьана, абурувай хабарар кьуна. Кьилди къачуртIа, - Эминан руш Мислиматан гада, муаллим Ярагьмедов Ярагьмедахъ, Эминан хтул Эминахъ ва масабурухъ галаз. 1967-йисуз зунни Назаралиев Къагьид Ялцугърал (са пай куьч хьанвай) кьабулайди Межидов Талиб, адан гада Мирим агъа хуьре муаллим тир. Талиба заз хуьр, Етим Эминан кIвалерин кIалубар, сур алай чка къалурнай. Анал са гъвечIи къван аламай. Журналриз, газетриз хейлин макъалаяр кхьена за шаирдиз, адан юбилейриз талукьарнавай. 1988-йисуз аялар патал Етим Эминан шииррин “Эй дуьнья!” кIватIал акъудна. Ана 128 чин ава, сифте гафни “Лезги шииратдин нурлу гъед” - за кхьейди я. Нетижада зи гъиле шаирдикай хейлин материал кIватI хьана. Гьавиляй ктабни (роман) арадал атана - “Дили дуьньядин чирагъ”.
Адан са чIук 2005-йисан 28-майдиз “Лезги газетдин” чинра чапна. Чухсагъул чи газетдин редакциядиз! Романдай 2006-2007-йисара “Самур” журналдиз еке чIукар акъатна. Кьилдин ктаб яз, романдиз экуь дуьнья 2013йисан гатфарихъ акуна. Роман тIебиатдин шикилрилай - рангарилай, Эмин эфенди, айвандик экъечIна, жемятдин вилик рахунилай башламиш жезва. “Ви гьар са пакама ихьтин рагъ алайди хьурай, чан къази!” - алхишзава, ам акурла, ялцугъвийри. Абуру Эминаз кIанивилелди мазан, зари, къази, шаир... лугьузва. Эмин эфендидин кьилел кIукI шиш къармукь бармак ала, къуьнерихъ чIулав магьутдин чухва гала. Ам кьакьан буйдин, яхун, лацу чиник чIулав чуру квай итим я. Адан вилерикай вич фейи хуьрер, шегьерар, вилаятар карагзава, хиялрай ада дуьньядал цIар илитIзава. Шаир вири дуьньядихъ галаз рахаз эгечIна. Авторди и рахунар кьатIзава, абурун муькуь пай романдин эхирдиз хканва. И кардин сир, метлеб вуч я? - Эхь, айвандикай рахунар кьве патал пайна, шаир сифтедайни, эхирдайни халкьдихъ элкъвена рахазва. Зун икI эгечIнава, сад лагьайди, - кIелзавай касдин фикир желб авун патал, яраб ана ахпа вуч хьанатIа лугьуз, итиж ийидайвал. Зи романда прологни эпилог сад хьанва. Ам кьве чкадал пайна, арада Эминан, халкьдин уьмуьр, яшайиш, жезвай агьвалатар, вакъиаяр къалурнава. Тарихдин, девиррин, асиррин яргъивилив гекъигайла, инсандин уьмуьр са легьзе хьиз я. Амма и легьзеда Эминалай гьикьван крар алакьнаватIа, килиг! А “легьзе” гьикьван вакьиайрив ацIанва! Кьвед лагьайди, гьа крар къалурунин, абуралди Эминан къамат ачухарунин везифа эцигна за жуван вилик. Эхь, кIелзавайдав, халкьдив агакьун патал художественный гафуниз генгвал, гегьенш мензераяр герек я. Эмин романда зегьметдал, кIелунрал рикI алай, азадвал, гьахълувал, дуьзвал кIандай жаван яз къалурнава. Ихьтин ерияр акатуниз куь таъсирна?
- Эминан уьмуьр инсанрин арада, жемятдин юкьва, халкьдин къайгъуйрин яцIа аваз кьиле физва. Адан патарив Мелик, Тагьир ва маса ярар-дустар, Хважа эфенди, Туькезбан, Лейли, Исмаил эфенди, Гьасан, Къазанфар ва масабур гва. Абуру, жезвай крари, гьерекатри кьилин игитдин къамат ачухаруниз куьмекзава. Вуна лугьузвай хьтин ерияр Эминак сифтени-сифте хизанда акатна, дидебубади, шартIари таъсирна. Лугьун хьи, Эминак вичикни бинедилай гьахьтин иви квай. Эмин зигьинлу, кIелунрал рикI алай гада тир. Ирид хуьр квай гьа мягькемадик - гъвечIи хуьрер, абур санал хьана кIанзавай. Зегьмет чIугун лазим тир. Гуьзел гатфарин бере. Эмина вичин буба Севзиханахъ галаз санал цан цазва. “Гьарда жуван кар жува авуна кIанда, икI хьайила, незвай ризкьи гьалалди жеда, хва!” - гъавурда твазва, насигьатар гузва бубади. Эмина вири рикIел хуьдай, адалай крариз, вакъиайриз дуьз къимет гуз алакьдай. Ам гзаф месэлайри секиндиз тазвачир. Адавай гьахъсузвилер, адалатсузвилер эхиз жедачир. И кар шаирдин гзаф шииррин цIарарайни ачухдиз аквазва. Итим кьейила, адан девлетлу стхади, кални дана вичин цуриз хъияна, вич кIвалерайни акъудзава, са куьмек це лугьуз, минетиз, шехьиз-шехьиз къунши хуьряй бубадин патав атай дишегьли акурла, Эминай гьарай акъатзава.
- Я буба! - лагьана ада. - Чун лезгияр я. Чи халкьдин адетралди и хала вичин кIваляй акъудун дуьз яни? - Вуна и халадин месэла халкьдин адет тирвал гьяла ман. Эмин вични бубадихъ галаз чкадал фена ва гьахълу къарар кьабулиз туна: кIвалерин ва мал-девлетдин са пай гьа хендедадин патаз акъуддайвал авуна.
- ШейтIанрикай ва иблисрикай, пачагьдин зулумдикай ва ханарин азгъунвиликай, гьахъсузвиликай ва лукIвиликай, марифатсузвиликай ва эдебсузвиликай чун Вуна хуьй, я чан Аллагь - ихьтин камаллу гафаралди куьтягьзава жаван Эмина вичин капI. Буба тажуб жезва ва вичи-вичиз лугьузва: “И за гьеле аял яз гьисабзавайди яшайишдин, дуьньядин гъавурда залайни хъсандиз ава”.
Къазидин чIехи хва яз, Эмин гъвечIи чIавалай вич агъайнадаказ тухуз вердиш хьана: ам агъурдаказ ацукьна, агъурдаказ къарагъдай, ада кIеве авайдаз куьмекдай, гьахъсузвилиз рехъ гудачир, гьамиша кесиб-куьсуьбдин тереф хуьдай. Хважа эфендидин медресадиз кIелиз атай Эмин акур Туькезбанан рикIени муьгьуьббатдин ишигъ куькIвена, адан мурад гьа ихьтин кьакьан буйдин, гьяркьуь къуьнер авай, шад, какахьдай къилихрин, тарсарни чидай зигьинлу, акьуллу жегьилдикай вичиз яр хьун тир. Эмин гъвечIи чIавалай сад хьтин эхирар авай гафар жагъуриз рахадай. Адан бязи жавабар бейтериз ухшарбур жезвай.
“Чи ата-буба БукIа зари тир гьа, - рикIел хтана Севзиханан. - Гьа рагьметлудан ирс зи баладал атанва кьван” - шад хьана бубадиз. Хуьруьз мазанар атайла, Эмина бубадив абур илифариз туни, межлис Севзиханан кIвале давам хьуни фикир желбзава. - Эхь, ашукьрин, мазанрин мярекатда, сифте яз, Эминани иштиракзава, адахъ яб акалай ашукь Нуриди гележегдин чIехи шаир Эминан далудиз кап язава. Зун романда шаирдин къамат дуьм-дуьздаказ къалуриз чалишмиш хьанва. Севзиханан кIвализ текъвезвай кас авачир. Абурун месэлаяр, дердияр вири Эминазни аквазвай, чир жезвай эхир, адани вичин веревирдер ийизвай.
Эмина Кьиандал - Хважа эфендидин, Алкьвадрал - гележегдин алим Гьасан эфендидин бубадин, Вини Ярагъдал Ярагъ Мегьамедан хва Исмаил эфендидин гъилик медресайра кIелна. Адахъ мадни чирвилер къачудай, абур мадни деринардай мурад авай. Амма буба Севзихан рагьметдиз фена, адан чкадал хцикай къази хьана. Гила датIана жемятрин арада авай адаз жуьреба-жуьре инсанар, абурун дердияр, ацукьун-къарагъун, гьахъсузвилер, гзаф месэлаяр аквазва. Абур шаирди вичин шииррани къалурзава, зидвилер, гьахъсузвилер негьзава, девлетлуяр, ханар, абурун нуькерар, судьяяр... критика ийизва. Гьажи, малла, гьам эфенди, кIантIа хан хьуй, кIантIа нуькер, Тух жедач, дуьнья гайтIани, гьич аван инсаф мегер?
Халкьдин зегьмет тIуьн пеше я, чIуру я кьил, рикI, жигер.
Суфи, я шейх, низ акуртIан, накъварив ацIуд вилер.
Гьим къачуртIан, язва батIул, заз са гьахъ, дуван акунач.
“Акунач”
Бубадин чкадал Эминакай мягькемадин къази Исмаил эфендидин теклифдалди хьана. И девирдани ада месэлаяр гьахълувилелди гьялун, кхьенвай жуьреба-жуьре чарар, Эмин халкь, адалат - къанун патал экъечIун - ибур важиблу делилар я. Ам гьамиша кесиб-куьсуьбдин, - факъир-фугъарадин патал жедай. Гьавиляй Куьре округдин шариатдин судья Исмаил эфендидини адан тарифар авун дуьшуьшдин кар тушир.
Ватандал, багъри ерийрал рикI хьуни, халкьдин гегьенш къатарихъ галаз сих алакъади Эминаз илгьам гузва, адак лувар кутазва.
- Саламалейкум, зи хайи алпан чилер, баркаван чилер! Зи хайи дереяр, зи бегьерлу багълар! Зи кьакьан сувар, зи гурлу вацIар! Заз куьн гьикьван кIан я! Зун куь бала я, зун куь иви я! За куьн мадни гуьзел, мадни баркаван, мадни бегьерлу хьун патал жуван чан, руьгь, илгьам багъишда! - лугьузва Эмина. Амма ихьтин гуьзел маканар азад тахьуни, азадвал патал женг чIугвазвай дагъустанвияр магълуб хьуни Эминан рикI чуькьвезва.
- Эмина рикIяй вич кесиб халкьдиз панагь жедай инсан яз вердишарзава. Гзаф кIелзава, гзаф чирзава, гьахълувилин тереф хуьзва. 1877-йисан бунтарин вахтунда Эминни вичин сирдашрикай, дустарикай магьрум хьана, ада екез хажалат чIугвазва.
Кьиникь са затI туш хьи акьван,
Адалат чаз хьанва масан,
Ахквазамач Мирзе Гьасан,
Им хупI мусибат хьана хьи...
Агъамирзе - магьалдин нур
Квахьайла, гьикI хъийин сабур,
Куьре, Самур, фена абур,
Баябан тун къаст хьана хьи.
Дустар Къазанфар, Рамазан,
Эмин ама квехъ эрзиман.
Биши-буьркьуь хьана заман,
Чи шадвилер кьатI хьана хьи.
(“1877-йисан бунтариз”)
Теснифунрал машгъул жезвай Эмин, Гьасан, Къазанфар ва масабур санал кIватI хьайила, Эмина гьахълу, камаллу суал эцигзава:
- Вучиз чи зарийри чпин эсерар, дидед чIалал тесниф тавуна, патан чIаларал теснифзава?
- Жавабни вичи хгузва: - Чна жуван эсерар халкь патал кхьизватIа, абур халкь гъавурда акьадай чIалални (яни - дидед чIалал) теснифна кIанда. Хъсанни пис, гъахъни гьахъсузвал, кIанивални такIанвал жуван чIалал къалурун регьят я. Яратмишунарзавай ксари бес Эминал къведалди лезги чIалал теснифзавачирни?
- А девирда рагъэкъечIдай патан бязи уьлквейрин чIаларин роль зурбади тир. Месела, шаир, алим Алкьвадар Гьасан эфендиди вичин вири шейэр араб, азербайжан ва фарс чIаларал теснифзавай. Лезги чIалал Эминан чIехи буба Цилингви БукIади, Кьуьчхуьр Саида ва Рухун Алиди туькIуьрзавай. Дерин акьул-камал, гегьенш фагьум, кьатIунар авай Эминаз чизвай хьи, шииратдин гаф агьалийрин гегьенш къатариз мукьва ийидай гужлу такьат дидед чIал я. Адан яратмишунрай аквазва хьи, абурун тематикани асул гьисабдай халкьдин яшайишдикай я. Эмин садрани гьахъсузвилерихъ, чIуру крарихъ, истисмарунихъ, инсандин лайихлувал агъузарунихъ галаз рази хьайи кас туш. Ада датIана азадвиликай, виринра гьахъ - адалат, къайда хьуникай фикирзавай. Рагьметлу Гъалиб Садыкъиди къейд авурвал, “Етим Эмин чи поэзия милли къанажагъдин лайихлувилив агакьарай надир бажарагъдин сагьиб, магьир устад я, адан тIвар лезги чIал амай кьван халкьдин мецера зикир яз амукьда”. Лап дуьз лагьанва касди.
Эминакай кхьей кас яз, зун гзаф тажубарзавай ихьтин са месэла ава. Шаирди Алкьвадрал Абдуллагь эфендидин медресада кIелна. Етим Эмина гьадаз, адан хва Гьасан эфендидиз шиирар, чарар кхьенва, кIвалер, балкIан (ва икI мад) мубаракнава. Амма, гьайиф хьи, Алкьвадар Гьасан эфендидин патай са жавабни аквазвач, я вичин “Асари Дагъустан” ктабдани санални Эмин хьтин зурба, машгьур касдин тIвар кьунвач. Етим Эминакай ахьтин ктабда са гафни тахьуни зун мягьтеларзава. Етим Эмин неинки вичин яратмишунра, гьакI а девирдин гьар йикъан кIвалахра, гьерекатра, крарани виниз тир руьгьдин, къанажагъдин, эдебдин, марифатдин пайдах яз экъечIзава.
- Эминаз, бязибуруз хьиз, гардан кIирун, девлетдиз, къуллугъдиз килигна, са нин вилик ятIани дасмалчивал авун гзаф такIан тир. И кар тестикьарун патал романдай ихьтин са мисал гъин. Исмаил эфендиди Эминаз, Ярагъдал кIелдайла, Юсуф хандин гадайриз тарсар гун теклифна. Хандиз хъсан чирвилер авай муаллим кIанзавай. Эмина вичивай жедач лагьана. Себебни ам тир хьи, адан вилерикай ханари кесибриз ийизвай зулумар карагзавай. “Ви хтулриз за гьавая тарс гуда, амма ханариз къизилрихъни къуллугъиз жедач”, атIай жаваб ганай таъсиблу жегьилди. Ханарин, абурун гъилибанрин ягьсузвилин, эдебсузвилин, зулумдин аксина Эминни адан дустар, гъиле яракь кьуна, экъечIиз гьазур я. “ЧIехи эфендийри чун гьикьван секинарайтIани, яракьдин куьмекдалди женг чIугун вичвичелай алчах зулумкар шартIари арадал гъизва... Зулумкар ханни кьий, усал узденни!.. Женг герек я, женг!” лугьузва Эмина. Гьа икI, чаз ам неинки шаир, къази, жемятдин виликкьилик квай кас, гьакI камаллу общественный деятелни яз аквазва.
Чаз чида хьи, ктаб гзаф къиметлу шей, алатай асиррин, девиррин акьул-камал санал кватIнавай хазина хьиз я. Ктабрал, гзаф савадлу кас яз, Эминанни гзаф рикI алай. И кар ви романда гзаф устадвилелди къалурнава.
- Дугъриданни, сусаз кими шейэр къачуз Дербентдиз атай Эминазни адан дустариз базардин къерехдал ктабар маса гузвай жегьил савдагар акуна. Тагьира ктабарни мал яни лагьана жузурла, “ктабар якъутдилай, мержандилайни багьа мал я, - жаваб гана Эмина.
- Чи Исмаил эфендиди са улуб (ктаб) са яц гана къачунвай!” Эмина Хайяман, Рудакидин, Физулидин... ктабрай гьебедин са хел
ацIурна. “Ктабар заз чарасуз герек я”, - къейдзава Эмина.
Буба кечмиш хьайила, къази Эминакай жезва. Ада ирид хуьруьн къазивал авун регьят кар туширди кьатIузва. Ада вичин кIвалах квелай башламишнатIа, гзаф итижлу я.
- Эмина гележегдин кIвалахрикай фикирарзава. Арзачияр жуван патав къведалди кIвале акъваздани кьван? Ваъ, жув хуьрериз фида. Гьар са кимел, гьар са мискIинда рахада. Дерди авай инсанриз гьа чкайрал яб гуда, лазим, дуьз къарарар кьабулда. Девлетлуйрив са кесибдин кефини хаз тадач! кьетIзава жегьил къазиди. И карди адан инсанпересвилин, халкьпересвилин, адалатлувилин, камаллувилин гьакъиндай шагьидвалзава. Романдай чаз мадни аквазвайвал, Эмин рикI гзаф михьи, таб-гьилле такIан, гьиссер, фикирар, ниятарни михьи кас я.
Адаз дуьнья, мягькема-къени, инсанарни вич хьтин михьибур, гьахъ-адалат кIандайбур хьана кIанзава. Ада вичин рикIяй гьикI къвезватIа, лугьунни гьакI ийизва. Ада фитнекаррин кьил кьазвач, вичин камаллувилелди, сабурлувилелди, агъайнавилелди абур чкадал ацукьдайвал ийизва.
- Идалайни гъейри, кIвалахар, къайгъуяр датIана къалинзаватIани, бубадилай атанвай ирс яз, Эмин эфендидин рикI мугьманар кьабулунал ва мугьмандиз финал, ярар-дустарихъ, агьалийрихъ галаз суьгьбетар авунал алай. Диде Лейлиди, стхайри, свас Туькезбанани абур чинин, рикIин ачухвилелди кьабулзавай. Мягькемадин хуьрерани Эмин эфендидиз ийизвай гьуьрмет, адан авторитет къвердавай артух жезва, гьикI хьи, ада фейифейи чкада инсанвал хуьниз, мергьяматлу, гьахълувилин терефдал хьуниз эвер гузва, арзачийрин месэлаярни, терездал алцумдайвал, адалатлувилелди гьялзава. Ришвет лагьайтIа, садавайни къачузвач. “Зун ришветбаз туш... Жуван инсанвал, итимвал хуьх! Жуван гьерни гваз ахлад!” - лугьузва Эмина ришвет гваз атай цицIевидиз.
“ВиртIедин кьеч гъайила кIвализ, гьахълувилер фена гьуьлуьз...” ИкI хьун дуьз туш, къазияр! Куьн гьахълувал хуьн патал... эцигнавайбур я...” туьгьметзава Эмина Исмаил эфендиди вичин кабинетдиз кIватIнавай къазийризни дуванбеглериз. - Инсандиз вуч герек я? - давамарна Эмин эфендиди. - Сифтени-сифте руьгьдин, бедендин азадвал, барабарвал, гьахъ герек я. Азадвал чаз, инсанриз, лекьрез цав хьиз лазим я. Азадвили барабарвал, вири ихтиярар, гьахъ арадал гъизва. Чун Аллагьди халкьнавай инсанар ятIа, сад-девлетлу, муькуьди - кесиб, сад - хан, муькуьди лукI тежен... Чна чи кIвалахда халкьдин азадвал, садвал, гьахълувал хвейи, халкь патал адават, женг чIугур зурба инсанрилай - Гьажи Давудалай, шейх Ярагъ Мегьамедалай, Ахцегь Мирзе Али эфендидилай, гьа и чи Исмаил эфендидилай чешне къачуна кIанда!” Ада абуруз нефс вилик кутун тавуниз эвер гузва.
Эмин виринра арифдар, камалэгьли хьиз машгьур, адан ярар-дустарин, танишбилишдин кьадар артух жезва. Ам гзаф чкайриз, гагь Худатизни Бакудиз, гагь Дербентдизни Темир-Хан-Шурадиз ва масанриз физва. Адаз дуьнья акваз кIанзава, алимрихъ, зарийрихъ галаз суьгьбетар авун рикIик ква. Адаз гьарнай гзаф чарар хквезва, вичини кхьизва. Ада чIехи межлисрани мярекатра иштиракзава. Ам Урусатдин, Европадин ва Шаркь патан халкьарин медениятдиз, эдебиятдиз мукьва жезва, ада вич йикъалай къуз руьгьдин жигьетдай мадни девлетлу жезвайди гьиссзава.
- Эмин эфенди хуьрериз неинки вичин кIвалахдин месэлайрихъ галаз алакъалу яз физва, ада анра авай халкь уяхарзава, гъавурдик кутазва. ИкI, Петр Карлович Услара теснифай гьарфарал бинелу хьана, алим Къазанфар-бегди сагъ са улуб арадал гъана - “Куьредин жуз!. “Жуван дидед чIалал кIелкхьин, жуван чIалал улубар авачиз, чун гьикьван ацукьин?! - лугьузва Эмина, кIватI хьанвайбурухъ элкъвена. - Чна урус алим Петрдиз, чи Къазанфар стхадиз пара кьадар сагърай лагьана кIанзава... Чун медени халкьарилай икьван гуьгъуьна вучиз ама? Ихьтин кесибвал, ихьтин усалвал чаз айиб тушни?! Жуван дидед чIалал сифте яз акъатнавай улубдин кьилел цIай кудани?.. Авамвал бахтсузвал я”. Гьайиф хьи, Къазанфар садавайни къутармишиз хьанач. Руьгьанийри шер фитнедалди ам пачагьдин гъилибанриз Ярагъ Мегьамедан рехъ давамарзавай тIарикъатчи хьиз къалурна. Нетижада ахьтин зурба кас, са тахсирни квачиз, дустагъда туна, гуьгъуьнлай Сибирдиз суьргуьнна.
Дустунин кьилел атай мусибат акур Эминан йикъан кьарай, йифен ахвар квахьна. Куьмек гуз кIанз, Темир-Хан-Шурадизни фена. Амма арадал затI атаначир. Шаирди фитнекарар лянетламишзава, Сибирдиз сабурар гудай чарар кхьизва.
Гила чун эпилогдал хквен. Халкьдихъ элкъвена рахай вичин эхиримжи куьруь гафунани чIехи шаирди вичи инсанриз гуз хьайи камаллу насигьатар, вичин уьмуьрдин гьерекатар умумиламишзава.
- Эмина вич гьамиша инсанвилин, азадвилин, гьахълувилин терефдал хьайиди, абур патал женг чIугурди къейдзава. Шумудни са кас ада жермейрикайни зиндандикай хкудна. “Гьарай, эллер, пис ксариз!” эвер гана, зулумкарар, дявекарар, фитнекарар русвагьна. Зи девлет, зи ирс - инсанар, халкь дуьз рекье твазвай зи чIалар я... Заз куьн, стхаяр ва вахар, лекьер хьиз, азад яз, такабурлу яз, къудратлу яз, яшамиш хьана кIанзава. Савадлу, илимлу, гъейратлу, муьгьуьббатлу инсанар хьана кIанзава...” - веси авуна шаирди вичин халкьдиз. Ярагъ Мегьамедан, Етим Эминан камаллу весийриз вафалу хьун лезги халкьдин пак буржи я.
ИкI, чIехи шаирдин жавагьирар, гьакI адаз бахшнавай шейэр, адакай кхьенвай ктабар кIелайла, чи вилик мецелай рагъ чкIизвай гафунин бажарагълу устаддин, халис инсанпересдин, гражданиндин, ватанпересдин, ялавлу женгчидин, чIехи камалэгьлидин, философдин... экуь къамат атана акъваззава. И къаматдин, адан эбеди тир яратмишунрин - надир искусстводин вилик чна, юкь агъузна, икрамзава.
Шихмурад ШИХМУРАДОВ
Лезги газет
Добавить комментарий