Муьшкуьр

«Муьшкуьр» макротопонимдиз баян гудайла лезги чIалан алим профессор Р.И.Гьайдарова икI кхьизва: «Муьшкуьр. Мегьарамдхуьруьн райондин са участок. И тIвар ана авай тамун тIварцIихъ галаз, тарарин жинсинихъ галаз алакъалу я. Муьшкуьр//Мушквар бязи нугъатра шамагъаж тарциз, гьа тарар авай чкадиз лугьуда. Месела, Хуьруьга. Тарарин жинсиниз килигна чкадиз тIвар гун авай кар я. Гекъиг: Къарбулух (Мегьарамдхуьруьн район) – къарбу «чуьхвер». (Р.И.Гьайдаров. Лезги чIалан этимологиядиз гьахьун. Магьачкъала. 2005, ч. 118).

«Муьшкуьр» лезгийри лап къадим чIаварилай менфят къачузвай заланвилин уьлчмедизни лугьуда. «Са муьшкуьр ацIанвай ирид чувалдиз, яни тахминан 500 килодиз барабар я. Аквар гьаларай, и уьлчмедин тIвар Муьшкуьр топонимдикай хьанва. Каспи гьуьлуьн РагъакIидай къерехда экIя хьанвай мублагь чилерин дуьзенлухдиз икI лугьуда». (Забит Ризванов, Ризван Ризванов. История лезгин. Махачкала, 1990. Ч.40).

Чпин ктабда авторри талукь мисаларни гъанва: «Са муьшкуьр къуьлуьк – са кал; Дагъда са мушкур ник цунилай, Муьшкуьрда са рипедин къуьл цун хъсан я» ва икI мад. Абуру кхьизвайвал, «муьшкуьр» гьакIни чилин майдан къалурдай, кьве гектардиз барабар уьлчме я.

Гьа инал лугьун хьи, «муьшкуьр» гьакIни дуьгуьдин жинс я. И дуьгуь сифте яз Муьшкуьрда цанай ва адан тIварни гьа макротопонимдикай хьанай. Манкъулидхуьруьн чилерал муьшкуьр дуьгуь генани пара цадай ва а дуьгуь маса гун патал Урусатдиз, Туьркиядиз, Ирандиз, Юкван Азиядин уьлквейриз тухудай. Тарихчийри кхьизвайвал, 1836-йисуз Къуба аялатдин лежберри 196 агъзур пуд дуьгуь гьасилнай. Алпан магьалдин наиб Мегьамед хандихъ Муьшкуьрда чIехи дуьгуьдин плантацияр авай. (Килиг: А.С.Сумбатзаде. Кубинское восстание. Баку, 1961).

Чкадин тIвар хьиз «Муьшкуьр» Самур вацIун кьибле пата авай, дегь чIаварилай ва гилани лезгияр яшамиш жезвай чIехи ва мублагь дуьзенлухдиз лугьуда. Чешмейрай аквазвайвал, Дагъустан Республикадин Ме­гьа­рамдхуьруьн райондин са кьадар чи­лерни Муьшкуьрдик акатзава. Дегь чIавара Муьшкуьрдихъ генани чIехи чилер авай. Са тарихдин чешмеда икI кхьенва: «Вичин тIвар массагетрин тIварцIикай хьанвай, Самур ва Гилгилчай вацIарин арада авай дуьзенлухдиз Маскут ва Маскат, гуьгъуьнлай Муьшкуьр лугьузвай. Ина, Самур вацIун гьуьлуьз мукьва чкадин районда, Турпагъ кIеледин амукьаяр авай чкада (Белидж станциядин мукьув) массагет Аршакидрин меркез хьайи Чора ва я Чога шегьер авай». (Очерки истории СССР. III-IX вв. М., Издательство АН СССР. 1958. Ч.304).

Тарихда Муьшкуьр лезгийрин вилаят тирди субутзавай делилар гзаф ава. Ихьтин са делил: 732-733-йисара арабрин сердер Марвана хазаррин кьушунар кукIварна, абурукай 40 агъзур кас есирда кьунай. И есиррин 7 агъзур кас хазарар, амайбур буртасар тир. Чешмейра къалурнавайвал, буртасар сердерди Кахетиядиз, «хазарар» Самурдинни Шабирандин арада авай дуьзенлухдиз, лезгийрин вилаятдиз куьчарнай». (Килиг: БуниятовЗ.М. Азербайджан VII-IX вв. Под редакцией З.И.Ямпольского. Баку, 1965. Ч. 112-113).

Чкадин тIварцIин «Муьшкуьр хьтин форма арадиз атуникай кьве жуьреда баян гуз жеда: 1) Муьшкуьр – «муьшкрин хуьр» мана авай ибара хьиз. Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, чахъ къадим девирра Муьшкуьр тIвар алай хуьрни хьанай, шегьерни. Идалай гъейри чахъ Муьшкуьр Палас хуьрни авай. Муьшкуьр ва Муьшкуьруба тIварар алай хуьрер Хачмаз районда исятдани ава. «Муьшкуьр» форма «муьшкрин хуьр» ибарадин сад лагьай гафунай рин ва кьвед лагьай гафунай х гадар хьана арадиз атанва. Им лезги чIала мумкин кар я. Месэла: ЦIурухта, Кьуьхуьр – КцIар райондин хуьрерин тIварар. Сад лагьай гаф «ЦIуру» ва «Худат» гафарикай арадиз атанва. Ина сад лагьай гаф авайвал амукьна, кьвед лагьай паюнай уд пай гадар хьанва. Амай паюна эхиримжи ачух туширди вичин чка дегишарна ачух сесинин вилик атанва: ЦIуру Худат – ЦIурухта. Кьвед лагьай топонимни «кьве» ва «хуьр» гафарикай арадиз атанва: Кьвехуьр – Кьуьхуьр. Аквазвайвал, «Муьш­крин хуьрдикай» «Муьшкуьр» хьун лезги чIалан фонетикадин къанунрин бинедал рягьятвилелди кьатIуниз жезва.

2) «Муьшкар» гафуни эвел тайифадин тIвар къалурнава ва гуьгъуьнлай адакай тIвар хьиз менфят къачунва. Гьавиляй «Чепер», «Макьар», «Лакар» тIварар хьиз, «Мушкар» тIварни вичиз хас жуьредиз элкъвенва ва гзафвилин кьадардин форма яз теквилин кьадар къалурзава. Ихьтин тIварари гьатта гзафвилин кьадардин тикрар аффиксарни кьабулзава: Чеперар, Макьарар, Лакарар, Муьшкарар (Муьшкуьрар) ва икI мад.

«Муьшкар» гафуна /а/ сес /уь/ сесинал эвез хьун лезги чIалан фонетикадиз хас гьал я. Месела, Кьурагь райондин Усар хуьруьн тIвар чешмейра Усур хьизни дуьшуьш жезва. Ушур хуьруьн сифте форма Ушар тир. КцIар райондин Кузун хуьруьн тIварцIин къадим форма Касан хьиз дуьшуьш жезва. Гандур ойконимдихъ сифте «Гандар» форма авай. Аквазвайвал, лезги чIала тIварарин Усар-Усур, Ушар-Ушур, Касан-Кузун, Гандар-Гандур, Мушкар-Мушкур, Муьшкар-Муьшкуьр хьтин формаяр хьун дуьшуьшдин кар туш.

Винидихъ гъайи делилри субутзавайвал, профессор Р.И.Гьайдарова вичин тIвар «Мегьарамдхуьрьун районда са участок» хьиз къейд ийизвай Муьшкуьр къадим ва чIехи лезги вилаятрикай садан тIвар тир. И макротопоним тамун тIварцIихъ ва тарарин жинсинихъ галаз алакъалу авуна кIанзавач.

Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ
САМУР газет