Дагълар гъарикI я

Хайи халкьдал дамах авун рикIин эвер яз КцIариз кIанивал, ам хуьзвай дагъларин акунрал гьейранвал теснифай тIвар-ван авай шаир Иззет Шерифова са береда кхьенай:

Лекь рагарин, цIегь синерин иес я,
Абурун тIвар кьадач дагълар галачиз.
Гьабур дагъдин, дагъ гьабурун мирес я, 
Дагълар гъарикI жеда абур авачиз!

Дидедиз хьайи 90 йис мукьвара тамам жезвай Иззет Шерифов чи поэзиядин лекьерикай тир. Ам авачиз чи дагълар къе гъарикI я. Вичин уьмуьр хайи халкьдиз бахш авур, чаз эменни яз камаллу цIарар тур и зурба шаирдин агъадихъ галай цIарар фад-фад рикIел хкведа зи:

Шиирар гелер я, чаз и дуьньядал 
Акур кьван затIарин, фейи рекьерин.
КIвачерин, гъилерин гелер чIур жеда,
Шиирар амукьда къене рикIерин.

И рубаи Иззет Шерифован 1980-йисуз Бакудин «Язычи» чапханада басма хьайи «Кьудар» ктабдай я. А ктаб заз гзафни-гзаф багьа я, вучиз лагьайтIа ам шаирди са береда вичин гъилералди зав вуганай. Уьмуьрдин гьаларикай, кьиле физвай вакъиайрикай, инсанрин къилихрикай, абурун рикIин дегьнейра къатканвай эрзиманрикай веревирдер тир и рубаияр дуьньядиз философдин вилералди килигзавай са шаирдин рикIин гьарай я. Руьгьдин кьакьанвилиз, къенивилиз, михьивилиз эвер гузвай зар алай гьиссерикай туькIуьрнавай и рубаийриз лезги эдебиятдин жавагьирар лугьуз жеда.

Уьмуьрдикай хиялармир кьадарсуз,
Вун фикиррин заланвилик кумукьда.
Дуьньядилай фида инсан хабарсуз,
Писвилерни хъсанвилер амукьда…

Икьван гагьди Иззет Шерифован яратмишунрикай кхьенвай  гзаф авторри ам баснийрин устад хьиз къалурнаватIани, шаирдин рубаияр тупIалай авунвач. Ингье шаирдин устадвал, адан фикиррин деринвал, чIалан михьивал, рифмайрин иервални дигайвал и рубаийрай гьасятда кьатIуда абур кIелай касди. Шаирдин чIалара девирдин гьава, шаирдин ватандашвилин майилар, татугайвилер негь авун, пакагьан къак умуд кутун ава. 

Пайи-паяр хьанвай бязи миллетар,
Къушар яни кутаз кьуна къефесда?
ЭхайтIани заманадин зиллетар,
Ава абур азад хьунин гьевесда!

Хъсандни писди, лацудни чIулавди, верцIидни туькьуьлди, кIанивални такIанвал, садвални чаравал вилералди акур рехи касдин дуьньякьатIунар, фикир-фагьумар ава адан цIарара:

Чарадан кицI ампиз-ампиз атайла,
Са кIус гана алудда ам кьилелай.
Кеф гудачни жуван ампад кьадайла,
ЧIехи авур, фу гуз жуван гъилелай…

Шаирдин гьар са рубаидив адан уьмуьрдин са гел хьиз агатиз жеда. И гелерай тIалар кIвахьзава. Адан Шагь дагъдин жив ацукьай кукIуш хьиз рехи хьанвай кьил, гъам ацIай вилер аквада ваз и ктабдай. А чарарай шаирдин векъи, викIегь ван чкIизва:

Хаинвилин къастар аваз фикирда,
Фасикь, на заз тавур кIвалах къехуьнна.
Са тар кьванни цун тавуна уьмуьрда,
Зи тарарин дувулар на эгъуьнна.

Эхь, шаирдин къилихарни рикIин къастар адан шииррай хьиз санайни чириз жедач. Вучиз лагьайтIа халисан шииррихъ таб жедач. Абуру рикIикай яд хъванвайвиляй рикIени ацукьда. ТIал вуч ятIа тийижир касдивай тIалдикай кхьиз жедач:

Гьар са касдин уьмуьр гъвечIи мискьал я,
Бегьерлу кас вирибуруз аквада.
Бубайрилай аламай са мисал я:
Майва алай тара лашни акьада!

Иззет Шерифов 1927-йисуз КцIара тIвар-ван авай инкъилабчи, маарифчи, шаир, камалэгьли хьиз сейли хьайи, «Нуреддин буба» тIварцIелди элдиз кIани тир Нуреддин Шерифован хизанда дидедиз хьана. И хизанда чIехи хьайи Селимади, Ремзияди, Гьикмета,  Иззета  ва Алияди маарифчивилин алакьунар чпин бубадивай ирс яз къачунай. Кьве ваха - Селимадини Алияди Азербайжан Республикадин чир­вилер гудай  музей шумудни са къиметлу экспонатралди девлетлу авунай. Арабдалди кхьенвай гзаф документар азербайжан чIалаз элкъуьрай Селима Шерифова вирида гьуьрметдалди рикIел хкида. Ам cа шумуд йис инлай вилик 87 йиса аваз рагьметдиз фена. Алия Шерифовадин лагьайтIа, 89 йис тамам хьанва. 51 йисуз музейдин фондуниз регьбервал гайи и дишегьлидиз 2006-йисуз Республикадин Президентдин серенжемдалди «Терекъкъи» медал гана.
Ватандин ЧIехи дяве къарагъайла гъиле яракь кьуна дяведиз фейи Ремзияди вичин уьмуьрдин эхирдалди медсестравиле кIвалахна инсанриз къуллугъна. Дяведа хьайи, концлагердин яцIарай акъатай Гьикмета Сумгаитда эцигунрин пешекарди хьиз гьуьрмет къазанмишнай.
Иззетаз лагьайтIа, бубадилай мадни са ирс амукьнай, женгчивал. 

Лув гурай цаварал руьгьдин гимиди,
Герекни туш адаз гилтIамни къефес.
Бахтлу хьун патал чаз вуч я кимиди? –
Азад чил, михьи цав, ярдин хуш нефес!

Ибур азадвилихъ къаних тир жегьил касдин рикIяй куьз хьанвай экуь цIарар я.
КIелунан гзафни-гзаф рикI алай Иззет Шерифова сифте Ленинграддин Гьуьлерин Училище, гуьгъуьнлай Азербайжандин М.Ф.Ахундован тIварунихъ галай ЧIаларин Педагогикадин Институт акьалтIарнай. 1954-1963-йисара ада КцIар районда муал­лимвиле ва РОНО-дин инспекторвиле кIвалахнай. 
1959-йисуз КцIара чи тIвар-ван авай къелемэгьли, зурба ватанперес Забит Ризванован регьбервилик кваз «РикIин гаф» кIватIал арадиз атайла адак къуьн кутур, 
лез­ги чIал хуьн патал женгиниз экъечIай ксарикай садни Иззет Шерифов тир. И гьахъ вине кьадай, гаф чинал лугьудай, кичI тийижир кас кIватIалдин таъсиб чIугвазвайбурукай сад хьиз датIана кIвенкIве жедай. Гуьгъуьнлай ам Сумгаитдиз куьч хьана. 1963-1990-йисара ада гьукуматдин Хлорпроект заводдин Сумгаитдин филиалда илимдинни техникадин информациядин  сектордиз регьбервал ганай.
Жегьил чIавалай къелемдив эгечIай И.Шерифован шиирар «Мундуз» къул алаз кхьей халкьдин дердийриз талукьарнавай макъалаяр Дагъустандин газетринни журналрин чинриз акъатзавай. Ингье «РикIин гаф» кIватIалдик квай вири кцIарвийрин хьиз, Иззет Шерифован тIалабунни Азербайжанда лезги чIалал газетар, журналар, ктабар басма хьунухь тир. 
1990-йисуз Бакудин «Азернешр» чапханада кьилди лезги ктабар  чапдай акъудун патал «Хважамжам» редакция тешкил хьайила аниз Иззет Шерифов кьилин редакторвиле тайинарун дуьшуьшдин кар тушир. Ам виликан йисара Бакуда чап хьанвай са кьадар ктабрин редактор тир. 1975-йисуз Лезги Няметан Бакуда чап  хьайи «Зегьметдикай баядар», Ядуллагь Шейдаеван «Седефар алай тар» ва маса ктабарни и сиягьдик акатзава. 1990-1992-йисара Иззет муаллимдин регьбервилик кваз Бакуда лезги чIалал са шумуд ктаб акъатнай.
Бакудин XII виш йисарин Лезги мискIиндин тIвар арадал хкун патал ада ва маса кьегьал ксари авур алахъунар себеб яз и мискIиндин тIвар арадал хканай.
Шаирдин сад лагьай ктаб 1966-йисуз Бакуда чап хьайи «ТIиб-тIаб» тIвар алай баснийрин кIватIал я. Пешекарри къейд авурвал, ибур Крылован баснийрив къведай хьтин дерин мана-метлебдин эсерар я. 1980-йисуз «Кьудар», 1993-йисуз «Аслан даим ксанайтIа» ктабар басма хьана. Шаирдин са кьадар шиирар Бакуда лезги чIалал экв акур «Бахтунин эквер», «Бахтавар чил» кIватIалризни акъатнай.
Гуьгъуьнлай Дагъустандин Дербент шегьердиз куьч хьайи И.Шерифова «Юждаг» университетда муаллимвал авунай. Ина адаз албанистика кафедрадин профессорвилин тIвар ганай.
И.Шерифован хтул, алай вахтунда адакай ктаб кхьизвай шаир-журналист Гьилал Аскерован рикIел хкунар:  «Садра халу «РикIин гаф» кIватIалдик экечIнавай къелемэгьлийрихъ галаз санал Магьачкъаладиз фенай. Дагъустандин Кхьирагрин Союзда абуру агъулрин, табасаранрин зарийрихъ галаз ихтилатзавай.  И чIавуз Дагъустандин халкьдин шаир, союздин кьил Расул Гьамзатова абурув агатна лагьана:
– Огьо, мад лезгияр вири санал кIватI хьанва, мад вири лезги чIалал рахазва...
Халуди вич квадарнач:
– Расул Гьамзатович, чунни аварар туш кьван, цIемуьжуьд чIалал рахаз. Бес лезгидал тахьана, монгол чIалал рахадани чун?!
Расула сифте кьил галтадна, ахпа сивел хъвер алаз лагьана:
– Гьахъ гафуниз нивай вуч лугьуз жеда... Вун вучиз дуьз рахазватIа чидани? Заз ухшар я лугьуз. Заз гуьзгуьдай жув акур хьиз хьана...
И ухшарвал гзафбуру кьатIанвай. Азербайжандин кхьирагри литературадин межлисар кьиле тухудайла Иззет халудизни эвердай ва зарафатдалди лугьудай:
– Ша вунни чахъ галаз. Чна жемятдиз вун Расул Гьамзатов я лугьуда, чи мярекатдин гьуьрметни хкаж жеда.
– Ваъ, стха, - лугьудай халуди, - Расул-Расул я, зун - зун.”
Иззет Шерифован уьмуьрдин юлдаш вичин ими Сейфеддинан руш Эльмира тир. И чина рагъ авай иер дишегьли вини дережадин чирвилер авай библиограф тир. Иззет Шерифован вишералди къиметлу ктабар авай ктабхана ада картотека туькIуьрна гуьнгуьна хтунай. Эльмира гьакIни гъилик берекат квай, мез ширин халисан кайвани тир. И хизанда ислягьвал, кIанивал авай. Ингье аялрикай рикI динж хьанач абурун. Вад аялдикай пуд кьепIинамаз кьена. Вичихъ манияр, макьамар туькIуьрдай алакьун авай Ферида 30 йиса аваз рагьметдиз фена. Дербентдин педколлеждин тIвар-ван авай муаллим тир Шериф гьакIни хъсан чIугвар тир. Ам Иззет муаллимдин гзаф рикI алай велед тир. «Зун 5-майдиз хайиди я, амма Шериф хьайи югъ – 21-ноябрь за жуван кьвед лагьай хайи югъ хьиз кьабулнава», - лугьудай ада.

ГъвечIи тарар гар акьурла каквада,
ЧIехи тара гьисс ийидач тIурфанар.
Жегьил чIавуз гьамиша тик къекъведа,
Куьзуь кьиляй какур жеда инсанар.

И цIарар къелемдиз къачудайла кьуь­зуьвилин гьава вичив галукь­навачиртIани философ-шаирди уьмуьр­дихъ рагъдан авайдини гьисс авунвай. Иззет Шерифов 2003-йисуз рагьметдиз фена. 

КIандатIа къекъуьгь гьакI вун виш уьлкведа,
Лув гана экъечIа лап вацран винел.
Вахт къведа, элкъвена вун жув хкведа,
Дидеди ваз уьмуьр, нек гайи чилел - 

лагьай шаир вичин рикI алай диде ватан КцIара ваъ, Дербентда кучукна. 
Адан рикI алай хци Шерифа лагьайтIа, 42 йиса аваз вилер мичIна. Гена и кьиникь акунач касдиз, эхиз жечир адавай и чаравал. РикIел баладин сагъ тежер хер хьайи Эльмиради лагьайтIа, са йисалай вичин дуьнья дегишарна.
Гьикьван кIевера гьатнатIани, уьмуьрди гьикьван басрухар ганатIани руьгьдин кьакьанвал квадарнач Иззет муаллимди. РикI гъамари чуькьвейла къелемдиз дерт ахъайна ада:

– Кьиникь вуч я? – Жузуна зи дустуни.
– Ам раталай элкъвей хьтин мисал я.
ЦIай кьазмачтIа пакад йикъан къастуни,
Уьмуьрдикай вучда вуна усал яз?

Лезги, урус, азербайжан чIаларал фасагьатдиз рахадай, лезги чIалал хуралай шиирар кIелиз пара кIандай, фад-фад верцIи зарафатрал илигдай, мандалинадал хъсандиз ягъидай и кас ам чидайбуру вирида сад хьиз кьабулдачир. Вичин гаф халисан лезгиди хьиз чинал лугьудай къилихар авайвиляй садбурувай адан гафар хъуьткьуьниз жедачир. Ингье и касдин лезгивилел, ватанпересвилел, гьакIни халисан шаир хьунал садани шак гъидачир.

Макъам къведа, аскIан жеда синерни,
ТIебиатди цIийи либас алукIда. 
ЦIару жеда сиясатар, динерни,
Амма эллер гьа эллер яз амукьда!

– лагьанай са береда шаирди. Шаирдиз рикIяй кIани тир а эллер – лезги чIални поэзия кIани инсанар Иззет Шерифован шииррив цIийикIа, адан рикIин гьарай кьатIана эгечIнайтIа хупI суваб жедай. Аллагьди рагьмет авурай ваз, Иззет муаллим!

Седакъет КЕРИМОВА
"САМУР" газет